İslamın altın çağında Robotik biliminin babası olarak kabul edilen sibernetik üzerine çalışmalar yapan ilk müslüman bilim adamı ve mühendistir. Diyarbakır’da yaşamıştır.
Yaşam öyküsü 1136 yılında Cizre’nin Tor mahallesinde doğmuştur. Sibernetik alanın en büyük dahisi kabul edilen, fizikçi, robot ve matriks ustası bilim insanı İsmail Ebul İz Bin Rezzaz El Ciziri 1233′te Cizre’de öldü. İsmini de yaşadığı şehirden alandı. Fizik ve sibernetik alanlarında yoğunlaştı ve halen kullanılmakta olan ve aşılmamış onlarca buluşa imza attı. Batı literatüründe M.Ö. 300 yıllarında Yunan matematikçi Archytas tarafından buharla çalışan bir güvercin yapılmış olduğu belirtilse de robotikle ilgili bilinen en eski kayıt da Ciziri’ye âittir. Dünya bilim tarihi açısından bugünkü sibernetik ve robot biliminde çalışmalar yapan ilk bilim adamı olan El Ciziri, “Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap” (El Câmiu’l Beyn’el İlmi ve El Ameli’en Nâfi fi Sınâ’ati’l Hiyel, adlı eserinde ortaya koydu. 50’den fazla cihazın kullanım esaslarını, yararlanma olanaklarını çizimlerle gösterdiği bu olağanüstü kitapta Ciziri, “Tatbikata çevrilmeyen her teknik ilmin, doğru ile yanlış arasında kalacağını” söyler. Bu kitabın orijinali günümüze kadar ulaşamadıysa da, bilinen 15 kopyasından 10’u Avrupa’nın farklı müzelerinde, 5 tanesi Topkapı ve Süleymaniye kütüphanelerinde yer almaktadır. Kısaca “Kitab-ül Hiyel” adıyla bilinen eseri altı bölümden oluşur. Birinci bölümde binkam (su saati) ile finkanların (kandilli su saati) saat-ı müsteviye ve saat-ı zamaniye olarak nasıl yapılacağı hakkında on şekil; ikinci bölümde çeşitli kap kacakların yapılışı hakkında on şekil, üçüncü bölümde hacamat ve abdestle ilgili ibrik ve tasların yapılması hakkında on şekil; dördüncü bölümde havuzlar ve fıskiyeler ile müzik otomatları hakkında on şekil; beşinci bölümde çok derin olmayan bir kuyudan veya akan bir nehirden suyu yükselten âletler hakkında 5 şekil; 6. bölümde birbirine benzemeyen muhtelif şekillerin yapılışı hakkında 5 şekil yer alır. Teorik çalışmalardan çok pratik ve el yordamıyla ampirik çalışmalar yapan Ciziri’nin kullandığı bir başka yöntem de yapacağı cihazların önceden kâğıttan maketlerini inşa edip geometri kurallarından yararlanmaktı.
İlk hesap makinesinden asırlar önce aynı sistemle çalışan benzer bir mekanizmayı, geliştirdiği saatte kullanan Ciziri, sadece otomatik sistemler kurmakla kalmamış, otomatik olarak çalışan sistemler arasında denge kurmayı da başarmıştı. Ciziri, otomatik kontrollü makinelerin ilki sayılan Jacquard’ın otomatik dokuma tezgahından 600 yıl önce değişik haznelerdeki suyun seviyesine göre ne zaman su dökeceğine, ne zaman meyve ve içecek sunacağına karar veren otomatik hizmetçiyi geliştirdi. Bâzı makinelerinde hidro mekanik etkilerle denge kurma ve harekette bulunma sistemine yönelen Cezeri, bâzılarında ise şamandıra ve palangalar arasında dişli çarklar kullanarak karşılıklı etkileme sistemini kurmaya çalıştı. Kendiliğinden çalışan otomatik sistemlerden sonra su gücü ve basınç etkisinden yararlanarak kendi kendine denge kuran ve ayarlama yapan dengeyi oluşturması, Ciziri’nin otomasyon konusundaki en önemli katkısıdır. Fizikçi ve Mekanikçi Bediuzzaman El-Ciziri’nin diğer bir eseri de Diyarbakır Ulu Camii’nin ünlü Güneş Saati’dir. Bugün sibernetiğin ve bilgisayarın ilk adımlarını attığı ve ilk robotu yapıp çalıştırdığı kabul edilen Ebû’l İz El Ciziri, Cizre’de yaşadı ve orada öldü. Kitab-ül Hiyel 6 bölümden oluşmaktadır: Kitab-ül Hiyel’den örnekler Otomatik Kuşlar Filli su saati Otomatik yüzen kayık ve çalgıcılar Birbirine şerbet ikram eden iki şeyh Dört çıkışlı iki şamandıralı otomatik sistem İki bölümlü testi (termos) Otomatik su akıtma, ikramda bulunma ve kurulama makinası Su çarkı kepçe mekanizması Motor-kompresör mekanizması Su çarkı su dolabı Eserleri Kitāb fi ma-’rifat al-Hiyal alhandasiyya, 1206 yılında bu eserini tamamlamıştır. Kitâb-ül-Câmi Beyn-el-İlmi vel-Amelin- Nâfi fi Sınâat-il-Hiyel, “Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar” Kaynakça – Donald R. Hill, The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices by Ibn al-Razzaz al-Jazari, 1974. (İngilizce) – Al-Jazarí, The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices: Kitáb fí ma’rifat al-hiyal al-handasiyya, Springer, 1973 edition. (İngilizce)
Kaynak: Müslüman Bilim Adamları