Talep Kavramı Ve Talebi Etkileyen Faktörler
Talep kavramı genel olarak, tüketicilerin iktisadi malları, belirli bir piyasadan, belirli bir fiyata belirli bir anda satın almaya hazır ve razı olması demektir. Burada halk ağzında istek anlamında kullanılan talep ile ekonomideki talep kavramını birbirinden ayırmak gerekmektedir. Bir isteğin ekonomik anlamda talep olarak nitelendirilebilmesi için, o isteğin yeterli satın alma gücüyle desteklenmesi ve efektif talep haline gelmesi gerekmektedir. Talep kanunu gereği, genel bir kural olarak, bir malın fiyatı düştükçe o mala olan talep artmakta, bunun aksine malın fiyatı yükseldikçe o mala olan talep azalmaktadır. Dolayısıyla bir maldan talep edilen miktar ile o malın fiyatı arasında ters yönlü (negatif) bir ilişki bulunmaktadır. Bir malın fiyatı ile talep miktarı arasındaki ters yönlü ilişkide gelir ve ikame etkileri rol oynamaktadır. İkame etkisi, tüketicilerin diğer koşullar sabit iken fiyatı yükselen bir malın yerine geçebilecek farklı ve nispeten daha ucuz bir malı tercih etmesi ve fiyatı artan mala olan talep miktarını azaltmasıdır. Gelir etkisi ise tüketicilerin gelir düzeyi değişmeden fiyatı artan bir maldan, gelirin satın alma gücündeki düşüşe bağlı olarak daha az miktarda talep etmesi olarak tanımlanabilir. Belirli bir fiyattan talep, bir mal için söz konusu fiyatı ödemeye hazır olanların satın almak istedikleri miktardır.
Belirli bir fiyattan talep edilen miktar ile talep çizelgesi (şedülü) kavramları arasındaki farkın ortaya konması önem taşımaktadır. Örneğin, pastörize inek sütü kg satış fiyatı 1.5 TL olduğunda, Ankara’da günlük süt talebi 1600 ton olmaktadır denildiğinde, bu belirli bir fiyattan bu ürüne olan talebi vermektedir. Bu anlamda talep, piyasa fiyatını belirleyen bir etken olmayıp, talebin kendisi piyasa fiyatı tarafından belirlenmektedir. Talep çizelgesi veya şedülü ise, bir malın farklı fiyat seviyeleri karşısında o maldan satın alınmak istenen farklı miktarları gösterir. Talep çizelgesi aynı zamanda bir malın talebinin genel yapısı ve özelliklerini ortaya koyar ve fiyatlarla, bu fiyatlardan talep edilen miktarlar arasındaki fonksiyonel ilişkiyi gösterir. Bu kapsamda, talep çizelgesi, bir malın değişik fiyat seviyeleri karşısında tüketicilerin o maldan satın almak isteyecekleri miktarları ne yönde ve ne oranda değiştireceklerini gösteren ve tümüyle bir mala karşı talebin genel yapısını ve özelliklerini açıklayan bir kavramdır. Dolayısıyla, İktisat derslerinde pazar fiyatını oluşturan talep kavramı ile kastedilen belirli bir fiyattan talep değil, talep şedülüdür. Talep fonksiyonu, bir maldan talep edilen miktarlarla, bu miktarları tayin eden etkenler arasındaki ilişkileri ifade etmektedir. Piyasada satışa sunulan bir X malı örneğinde talep fonksiyonu aşağıdaki şekilde oluşmaktadır.
TX = f (FX, Ti, G, FD)
Talep fonksiyonunda görüldüğü üzere bir maldan talep edilen miktar aşağıdaki faktörlere bağlı olarak değişmektedir.
• Talep edilen malın fiyatı (FX): Tüketici tarafından talep edilen mal miktarını belirleyen ilk önemli unsur şüphesiz o malın fiyatıdır. Malın fiyatı yüksek ise talep edilen miktar azdır. Fiyat düştükçe talep edilen miktar artar. Bu genel bir eğilimdir. Kişi ihtiyacına göre bir maldan ne kadar alacağını bu şekilde belirler.
• Talep edilen malın ihtiyaçlar arasındaki yeri (Ti): Tüketiciler, çok değişik mallara karşı ihtiyaç duymakta olup, bunları kişisel önemlilik derecelerine göre sıraya koyarlar. Bu şekilde meydana gelen listeye kişisel talep tablosu denir. Bu tablolar nispeten az sayıda kişilere ait ise, kişisel bazı özellikleri gösterir. Fakat büyük toplum kitleleri söz konusu ise genel bir görünüm ve anlam kazanır. Gerçekten talep tablolarına önem sırası çok değişik olan ihtiyaçlar girer. Genellikle bu ihtiyaçları iki ana grupta toplamak mümkündür. Bunlar, kişinin yaşaması açısından zorunlu ve zorunlu olmayan ihtiyaçlardır. Büyük kitlelerin yiyecek, giyecek, ısınma ve barınma gibi aynı zorunlu ihtiyaçlara doğru yöneldikleri görülmektedir. Zorunlu olmayan ihtiyaçların önemli bir kısmı ise büyük ölçüde sosyal ortam tarafından zorlanır. Çünkü bütün toplumlarda kişilerin yaşam düzeyi ve alışkanlıkları ayrı ayrıdır. Kişiler hangi sosyal ve ekonomik gruba girerse girsin ihtiyaçlarının bazılarından vazgeçmesi mümkün değilken bazılarından kolaylıkla vazgeçebilir. Dolayısıyla herhangi bir malın talebi söz konusu olunca, bu malın ihtiyaçlarımız arasında işgal ettiği sıra önemli rol oynamaktadır.
• Tüketici gelir seviyesi (G): İhtiyaçların tatminine ayrılan gelir miktarı herhangi bir iktisadi mal ve hizmetin talebi açısından önemlidir. Çünkü herhangi bir mala duyduğumuz ihtiyaç, diğer birçok mal ve hizmete duyduğumuz ih tiyacın bir parçasıdır. Bilindiği gibi gelirler şahıslar arasında eşit bir şekilde dağılmazlar. Şu halde kişinin ihtiyaçlarını tatmin etmek üzere ayırdığı para ihtiyaç listesine giren maddelere göre değişik şekil almaktadır.
• Diğer malların fiyatları (FD): Herhangi bir mal veya hizmete olan talebin belirlenmesinde önemli rol oynar. Örneğin; kırmızı et talebini, balık ve tavuk eti fiyatlarının etkilemesi, tereyağı talebini, margarin ve sıvı yağ fiyatlarının etkilemesi gibi.
Bir malın talep eğrisi, o malın talep çizelgesinden yararlanılarak çizilmektedir. Talep eğrisi sol yukarıdan sağ aşağıya doğru uzanan bir eğridir. Talep eğrisinin eğimi negatiftir. Çünkü fiyat ile miktar arasında ters yönlü bir ilişki vardır. Bu eğri yine arz eğrisinde olduğu gibi pratik olması nedeniyle doğru şeklinde çizilebilir. Örnek olarak hazırlanan bir talep çizelgesinden faydalanılarak oluşturulan talep eğrisi Şekil 4.4’te gösterilmiştir.
Eğer şekilde örnek olarak verilen talep eğrisinin temsil ettiği mala olan talep artmışsa talep eğrisi tümüyle sağa kayar. Bunun anlamı F1 fiyatından OM miktar satılırken, aynı fiyattan bu kez daha fazla bir miktar (OM1) satılmasıdır. Söz konusu mala olan talebin azalması halinde ise talep eğrisi (T) tümüyle sola kayar (T2). Burada aynı fiyat düzeyinde talep edilen miktarlarda azalmalar vardır. Örneğin; şekilde F1 fiyatında talep OM2 düzeyine düşmüştür. O halde talep, OM – OM2 kadar bir azalma göstermiştir. Aynı talep eğrisi üzerinde kalmak şartıyla T eğrisinin bir noktasından başka bir noktasına geçiş ile talep eğrisinin tümüyle sağa veya sola kaymasını birbirine karıştırmamak gerekmektedir. Aynı eğri üzerinde bir noktadan diğerine geçmek (P’den K’ya), o mal fiyatının F2’den F1’e yükselmesi sonucu talep edilen miktarın OM1’den OM’ye düşmesi demektir. Oysa T eğrisinin tümüyle sola kayarak T2 eğrisi haline gelmesi her fiyat düzeyinde bir öncesine oranla daha az mal talep edildiğini göstermektedir.
Talep eğrisinin sağa veya sola kaymasının başlıca nedenleri arasında;
• Talep edenlerin gelirlerinin zaman içerisinde değişmesi, • Bu mal yerine geçecek diğer malların (ikame) fiyatlarının değişmesi,
• Tamamlayıcı malların fiyatlarında meydana gelen değişme,
• Moda, reklam vb. nedenlerle malın çekiciliğinin değişmesi,
• Talep edenlerin sayılarının ve tüketim tercihlerinin değişmesi bulunmaktadır.