Temel Veteriner Genetik: Genetiğin Temeli
İnsanların genetikle ne zaman ilgilenmeye başladıkları kesin bir şekilde saptanılamasa da binlerce yıl önce hayvanlar ve bitkilerde evciltme ve ıslah çalışmalarının yapıldığı arkeolojik bulgular sayesinde anlaşılmaktadır. Yani insanoğlu önce bir hayvan türünün bireyleri arasında varyasyon olduğunu fark etmiş, sonra da sosyo- ekonomik öneme sahip türler içerisinde morfoloji, fizyoloji, davranış, hastalıklara direnç ve çevre şartlarına uyum gibi önemli karakterler yönünden sınıflandırmış; sadece seçtiği hayvanlara döl verme şansı tanıyarak istenilen karakterlerin sonraki nesillere aktarılmasını yani kalıtılmasını sağlamıştır. Böylece ilk genetik çalışmaların temeli atılmıştır. Bu sınıflandırmanın ve coğrafi yalıtımın yardımıyla da hayvan türleri içinde farklı ırklar oluşmuş ve bir ırk içerisindeki bireyler arasında çeşitlilik ortaya çıkmıştır (Resim 1.4).
Sözlük anlamı ayırt edici nitelik, genel olarak “bir nesnenin, bir bireyin kendine özgün yapısı, onu diğerlerinden ayıran temel belirti” olan “karakter” terimi; bir türün bireylerinin sahip olduğu genetik yapıya bağlı olarak biçim, renk, büyüklük, ifade edilme şekli, davranış gibi morfolojik ve fizyolojik özelliklerinin her birini ifade etme amacıyla da kullanılmaktadır. Karakterler genlerin etkisi ile meydana çıkarak bir nesilden diğerine taşınmaktadırlar.
Karakterler, dış görünüşe yansımaları ve kalıtım şekillerine göre 2 ayrı sınıfa ayrılabilir:
Kalitatif (niteleyici) karakterler
2. Kantitatif (niceleyici) karakterler
Niteleyici karakterler renk, şekil gibi kesin sınırlarla sınıflandırılabilen don rengi, kan grupları, boynuzun varlığı ve yokluğu gibi karakterlerdir (Tablo 1.1). Bu tür karakterler bir veya birkaç gen tarafından ifade edilirler ve çevre faktörlerinden etkilenmezler.
Çiftlik hayvanlarında yumurta verimi, süt verimi, yapağı verimi gibi ekonomik öneme sahip karakterlerin birçoğu ise niceleyici karakterlerdir. Genetik ve çevresel faktörlerden etkilenen, kesin sınırlarla gruplandırılamayan varyasyona sahiptirler (Tablo 1.2). Karmaşık karakterler olarak da adlandırılan niceleyici karakterler 3 ayrı kategoride toplanabilir:
Metrik karakterler: Süreklilik gösteren kesiksiz bir gösterge çizelgesinde ölçülebilen karakterlerdir. Canlı ağırlık artışı, yapağı verimi, süt verimi, sütteki yağ oranı gibi.
Meristik karakterler: Sayılabilen karakterlerdir. Bir doğumda alınan yavru sayısı, yumurta sayısı, D. melanogaster’de (sirke sineği) tüy sayısı gibi.
Eşik karakterler: Nitel karakterlere benzer şekilde bir bireyde “var/yok” diye sınıflandırılan fakat çoklu genler tarafından kontrol edilen ve çevre faktörlerinden etkilenen karakterlerdir. Köpeklerde kalça çıkığı hastalığı örnek verilebilir. Nicel karakterler çoklu genetik faktörlerin etkisi altında olduklarından poligenik karakterler olarak da adlandırılırlar.
Ebeveynlerin (parental soy, P) sahip olduğu bu karakterlerin yavrularına (Filial soy, F) aktarılması olayına kalıtım – soya çekim denilmektedir (Resim 1.5). Bu aktarım parental soya ait gametlerle olmakta ve iki koyunun çiftleşmesinden yine bir koyunun doğması gibi her canlı yine kendisine benzer canlılar doğurmakta, bazı karakterler nesiller sonra bile tekrar ortaya çıkabilmektedir.
Bazı durumlarda ebeveynlerden gelen genlerin etkilediği karakterler, farklı genler ve çevrenin etkisi ile yavrularda beklenenden farklı görülebilmekte, diğer bir deyişle, genotip ve fenotip farklı olabilmektedir (Resim 1.6). Kalıtımın tipleri ile ilişkili olan bu durumları sonraki bölümlerde daha detaylı öğreneceksiniz. Kalıtım bilimi olarak da adlandırılan Genetik ise bu karakterlerin nesiller boyu nasıl aktarıldığını, karakterler arasındaki benzerlikler ile farklılıkları ve bunların moleküler nedenlerini, kalıtımı etkileyen mekanizmaları, bu mekanizmalardaki aksaklıkların nedenlerini inceleyen bir bilim dalıdır. Adını ise “doğurmak, köken almak” anlamında kullanılan Yunanca “gennan” kelimesinden almıştır.
