Kalıtımla İlgili Temel Kavramlar Temel Veteriner Genetik
Çevre: Bireyin sahip olduğu fenotipi belirleyen genotip dışındaki hastalıklar, besleme, bakım, iklim vb. gibi etkenler çevre etkileri olarak adlandırılmaktadır. Yavrunun anne karnındaki habitatı bile çevre olarak nitelendirilmektedir. Çevre genellikle niceleyici (sayısal/ rakamsal) karakterler ile yakından ilişkilidir. Çiftlik hayvanlarında beden rengi, boynuzluluk, tırnak yapısı gibi niteleyici karakterlerden bahsedildiğinde çevrenin etkisi söz konusu değildir (istisnai durumlar hariç).
Fenotip: Bir canlının genetik yapısına bağlı olarak çevrenin de etkisiyle ortaya çıkan görüntüsüne fenotip adı verilir. Fenotip çevre ve genotipin ortaklaşa etkisiyle meydana getirdiği yapıdır. “F” harfi ile sembolize edilmektedir. Bireyin görüntüsünde, çevrenin genotipin etkisini baskıladığına ilişkin birçok örnek vardır. Örneğin Himalaya cinsi tavşanlar hava sıcaklığı yüksek olan yerlerde yetiştirilirlerse, vücut örtüsü tamamen beyaz renkte olmaktadır. Ancak sıcaklığı düşük olan yerlerde yetiştirildiklerinde kuyruk uçlarında ayaklarında ve burun uçlarında siyah pigmentlerin oluştuğu bilinmektedir. Bu değişikliğin sebebi; bu lekelerin oluşmasında katkısı olan bir enzimin yüksek sıcaklıkta inaktif durumda olmasıdır. Sonuç olarak, oluşacak fenotip; genotip ve çevrenin ortak etkileşimi sonucunda elde edilmektedir. Diğer açıdan, daha önce bahsedildiği gibi, çevrenin etkisinin az olduğu veya genotipin fenotipi belirlediği; çevrenin etkisinin sıfır olduğu durumlar da mevcuttur. Örneğin; tavuklarda yumurta ağırlığı, koyun ve keçilerde yapağı sıklığı, yapağı ondülasyonu, lüle uzunluğu ve sığırlarda sütteki yağ yüzdesinin belirlenmesinde genotipin fenotipi belirleme oranı daha yüksek iken, boynuzluluk ve don rengi gibi özelliklerde çevre etkisi hiç görülmemektedir.
Genotip: Bir canlının fenotipinin meydana gelmesini sağlayan genetik yapıya genotip adı verilmektedir. Canlının sahip olduğu tüm genlerin toplamı o bireyin genotipini vermektedir.
Gen: Canlılarda fonksiyonel olan enzim, protein, makro ve mikro moleküllerin yanı sıra kalıtsal özelliklerinin kodlarını taşıyan DNA parçasına gen adı verilir.
Genler bireylerde farklı özelliklerin oluşmasını ve bu özelliklerin yeni nesillere aktarılmasında görev almaktadırlar. Kromozom üzerine yerleşerek kodladıkları proteinin büyüklüğüne göre farklı uzunlukta olurlar. Genler canlı için gerekli moleküllerin sentezlenmesinden sorumlu olmasının yanı sıra, organizmada meydana gelen tüm biyokimyasal ve fizyolojik işlemlerin denetiminden de sorumludur. Bir genin kromozom üzerinde yerleştiği yere lokus, birden fazla genin kromozom üzerinde bulunduğu bölgeye ise loci adı verilmektedir. Genler harfler ile ifade edilir. Büyük harf baskın geni, küçük harf çekinik geni temsil eder.
Allel gen: Canlıların karakterlerini belirleyen/ determine eden en az bir çift gen mevcuttur. Birisi anadan diğeri babadan gelen ve homolog kromozomların karşılıklı lokuslarında bulunan genlere allel gen adı verilmektedir.
Dominant’lık: Baskınlık, allel genlerden birinin diğeri üzerindeki baskınlığa denir. Allel genlerden baskın olanın meydana getirdiği karakter fenotipte gözlenir. Fenotipte kendini gösteren gene dominant (baskın) gen denilmektedir.
Resesif’lik: Çekinik, allel genlerin heterozigot olduğu durumlarda, etkisini fenotipte gösteremeyen gene resesif (çekinik) gen; bunun ortaya çıkardığı özelliğe de resesiflik (çekinik özellik) denir. Örnek verecek olursak, bezelyede yeşil rengin çekinik, sarı rengin ise baskın olduğu söylenebilir.
Özetle, F1 neslinde (ilk nesil) kendi özelliklerinin ortaya çıkmasına neden olan genler (dominant) baskın genlerdir. Baskın (dominant- D) genler, bireyin fenotipinde kendi varlığını her zaman gösterirler (DD veya Dd olduğu durumlarda). Baskın genle birlikte bulunduğu zaman kendi özelliğini gösteremeyen genlere ise (resesif) çekinik gen denilmektedir. Çekinik (resesif- d) genler ise bireyin fenotipinde kendi varlığını sadece homozigot (dd) olduğu zaman gösterebilmektedir.
Homozigot: Bir karakteri kontrol eden iki allel gen birbirinin aynısı ise buna homozigot denir. Başka bir deyişle aynı lokusta birbirine eş olan allel genlerin bir araya gelerek meydana getirdiği gamet topluluğuna denir. Örneğin; AA, dd, EE, ZZ, XX gibi.
Heterozigot: Bir karakteri kontrol eden iki allel gen birbirinden farklı ise buna heterozigot denir. Homolog kromozomların karşılıklı lokuslarında belirli bir karakter ya da bütün karakterler için aynı olmayan allel çiftin buluması durumudur. Örneğin; İi, Dd, Ee, XY, Gg, gibi.
Karakter: Türler arası ve tür içi bireylerin çeşitliliğine sebep olan özelliklerdir.