İşletmelerde Kuruluş Yeri Problemi ve Kuruluş Yeri Seçimine İlişkin Teoriler
Günümüz ekonomik anlayışıyla yapılacak değerlendirmede, işletmelerin başarısının temelinde yatan ana unsurlardan birinin faaliyette bulunulan sektörün özelliklerinin ve piyasa yapısınında dikkate alınacağı kuruluş yeri seçimi olduğu unutulmamalıdır. Yatırım kararı alacak girişimciler için belirli bir piyasada, doğru yer, zaman ve nitelikte işletme kurulması prensibi işletmecilik açısından çok büyük önem taşımaktadır. Üretim faaliyetlerinde öncelikli amacın maliyet minimizasyonu, optimum satış ve kâr maksimizasyonu olduğu düşünüldüğünde, işletmelerde verimlilik ve kârlılığı önemli ölçüde etkilediği bilinen kuruluş yeri faktörü üzerinde dikkatle durulması gerekmektedir. İşletme ekonomisi açısından kuruluş yeri problemi; bir işletmenin optimum (en uygun) kuruluş yerinin belirlenmesi ve kısaca optimum kuruluş yerinin seçimi olarak ele alınmaktadır. Yatırım öncesi çalışmalar sonucu kuruluş yerinin seçiminde yapılacak hatadan geri dönüş oldukça zor ve hatta çoğu zaman imkânsızdır. O bakımdan, kuruluş öncesi çalışmalar kapsamında ekonomik optimumu sağlayacak şekilde hammadde, pazar, işgücü durumu, elektrik-su-enerji vb. girdi fiyatları, iklim ve arazi koşulları, taşıma ve ulaştırma olanakları, pazarlama yapısı gibi birçok faktör önceden ele alınmalı, alternatif bölgeler arasındaki farklar detaylı olarak analize tabii tutulmalıdır. Kuruluş yeri problemini ele alarak kuruluş yeri seçimi konusunun gelişimine katkıda bulunan bazı bilimsel çalışmalar aşağıda kısaca özetlenmiştir. Klasik iktisatın önemli isimlerinden birisi olan David Ricardo 18. Yüzyılın sonlarında dış ticarete ilişkin olarak geliştirdiği mukayeseli üstünlükler teorisi ile aynı zamanda mekânsal ekonomik düzen konusunda da önemli bir teori ortaya koymuştur. Bu teorinin mekânsal yorumu şu şekildedir.
Üretim maliyetleri, hammadde ve enerji kaynaklarının dağılımı; iklim, tabiat, ulaşım yolları gibi birçok tabii faktörün etkisi sonucu mekânsal farklılıklar göstermektedir. Bunun bir sonucu olarak üretim faktörleri mukayeseli üstünlükler teorisine uygun olarak söz konusu üretim dalına ilişkin kuruluş yeri şartlarının en iyi Hayvancılık İşletmelerinde Kuruluş Yeri Seçimi Kâr maksimizasyonu: Girişimcinin kazancı olarak nitelendirilen ve toplam satış gelirinden üretilen malların maliyetinin çıkartılması suretiyle hesaplanan kârın en üst düzeye çıkarılmasıdır şekilde karşılandığı yerlere doğru kayar. Sonuçta her üretim dalının kuruluş yeri belirli coğrafi noktalarda toplanacak ve yığılmalar meydana gelecektir. Thunen tarafından ortaya konulan teori ise genellikle kuruluş yerine ilişkin ilk bilimsel çalışmalar olarak kabul edilir. Tarımsal bir kuruluş yeri modelini içeren çalışmasında, Thunen tarımsal ürünlerin üretiminde doğal faktörler yanında ekonomik faktörlerin de (taşıma maliyeti ve taşıma süresi) önemini vurgulamıştır. Modelde bozulma riski olan ürünler ile taşıma maliyeti ürün değerine (veya fiyatına) oranla yüksek bulunan ürünlerin tüketim merkezine daha yakın yerlerde üretildiği belirtilmiştir. Predöhl, kuruluş yeri problemini ikame prensibi ile çözmeye çalışmıştır. İlk kez Predöhl tarafından kuruluş yeri problemine ilişkin olarak ortaya koyulan bu prensip daha sonra birçok bilim adamı tarafından geliştirilmiştir. Hoover, daha önce Predöhl’de taşınamaz olarak kabul edilen üretim faktörlerinden sermaye ve işgücü için tam taşınabilirlik varsayımını ortaya atmıştır. Bu varsayıma göre taşınabilir üretim faktörleri olan işgücü ve sermaye hareket halinde olup, marjinal prodüktivitelerinin daha fazla olduğu konumlara doğru kayacaktır. Ohlin, çalışmasında Ricardo’nun ülkeler arası ticaret için geliştirdiği mukayeseli üstünlükler teorisini bölge bazında ele almıştır. Burada bölge, işgücü ve sermaye faktörlerinin tam taşınabilirlik özelliğine sahip oldukları coğrafi alan olarak tanımlanmıştır. Teoride bölge içinde tam taşınabilir olan üretim faktörlerinden sermaye bölgeler arasında da taşınabilirlik özelliğine sahipken, işgücünün bölgeler arası taşınabilirliğinin ise sınırlı olduğu belirtilmiştir. Genel ekonomi çerçevesinde kuruluş yeri problemini geniş bir şekilde inceleyen diğer bir bilim adamı olan Lösch’e göre her işletmenin kuruluş yeri diğer üretici ve tüketici birimlerin kuruluş yerlerini etkileyecek ve onların kuruluş yerlerinden etkilenecektir. Lösch burada optimum kuruluş yeri probleminin, tüm kuruluş yerleri arasındaki karşılıklı ilişkileri kapsayan genel bir denge modeli çerçevesinde ele alınması gerektiğini savunmuştur.
Alman iktisatçı Weber’in kuruluş yeri teorisine en önemli katkısı kuruluş yeri faktörü kavramı olmuştur. Ayrıca, malzemenin taşıma maliyetine ilişkin analizi ve sınıflandırılması da günümüzde geçerliğini korumaktadır. Weber bir işletmenin kuruluş yeri seçimini etkileyen faktörleri 3 grupta toplamıştır. Bunlarda;
• Geçerlilik alanına göre kuruluş yeri faktörleri; genel kuruluş yeri faktörleri (tüm sektörler için geçerli) ve özel kuruluş yeri faktörleri (sadece belirli sektörler için geçerli)
• Mekânsal etki alanına göre; işletmeleri belirli bölgelere doğru çeken bölgesel kuruluş yeri faktörleri ve belirli bölgeler içinde etkili olan yığılma avantajları ve yayılma avantajları (veya yığılma dezavantajları)
• Faktörlerin yapısına göre; tabii-teknik kuruluş yeri faktörleri ve sosyo-kültürel kuruluş yeri faktörleri şeklinde ikili bir ayırıma gidilmektedir.
Weber ayrıca genel nitelikli bölgesel kuruluş yeri faktörlerini; taşıma maliyeti, işgücü ücretlerinde yöresel farklılıklar, kaynaklara göre malzeme fiyatlarındaki farklılıklar ve yığılma avantajları-dezavantajları olarak 4 grupta toplamıştır. Çağdaş kuruluş yeri seçimini ilk kez açıklayan bilim adamı Amerikalı iktisatçı İsard olmuştur. İsard, iktisadi faktörlerin gerek toplum ve gerekse tek tek karşılıklı dinamik ilişkileri olduğunu ortaya koymuş, zaman ve mekân faktörlerinin birbirleriyle yakın bir ilişki içinde olduklarını ve önemini belirlemiştir.