Proteinler
Proteinler, çok sayıda amino asidin bir araya gelmesiyle oluşmuş yüksek moleküllü besin maddeleridir. Tüm canlıların beslenmesinde önemli bir rol oynarlar.
- Basit proteinler: Sadece aminoasitlerden oluşmuşlardır.
- Bileşik proteinler: Protein molekülü ile protein olmayan diğer molekülün birleşmesiyle oluşan proteinlerdir.
- Protein niteliğinde olmayan azotlu bileşikler: Protein ve aminoasit formunda olmayan, fakat azot içeren bileşiklerdir. Amino asitler, hem bitkilerde hem de hayvansal dokularda proteinlerin yapıtaşlarını oluştururlar. Bunların yaklaşık sayısı 20-25 kadardır. Hayvan besleme açısından amino asitler; yemlerle dışarıdan alınması zorunlu (esansiyel) amino asitler, vücutta kısmen sentezlenen (yarı esansiyel) amino asitler ve vücutta sentezlenen (endojen) amino asitler olarak sınıflandırılır.
Proteinlerin Hayvan Türlerine Göre Metabolizması:
Tek midelilerde, yemlerle alınan proteinlerin sindirimi, mide sıvısı içerisinde proteini sindiren enzimlerle (pepsin ve katapsin) karşılaştığında başlamış olur. Ara basamaklardan sonra yemlerde bulunan proteinlerin enzimlerle parçalanması sonucu ortaya çıkan aminoasitler, ince bağırsak boşluğundan, bağırsak duvarına geçiş yaparlar. Sonrasında da kan ve lenf damarlarına geçmesiyle emilim sonlanmış olur. Amino asitlerin bir kısmı vücutta sentezlenebilir.
Geviş getiren hayvanlar ile tek midelilerde vücutta amino asitlerin birbirine dönüşümü ve amino asit sentezi aynıdır. Buna ilaveten geviş getiren hayvanlar işkembe mikroorganizmaları sayesinde, tek midelilerden farklı olarak vücutta sentezlenmeyen amino asit gereksinimlerini de karşılayabilirler. Geviş getiren hayvanlarda yemlerle alınan proteinler, protein yapısında olmayan azotlu bileşikler ve tükürük yoluyla gelen üre, işkembede bulunan mikroorganizmalar tarafından azot kaynağı olarak kullanılır.
Lipitler
Lipitler; yem maddelerinde çok değişik formlarda bulunurlar ve gliserol kapsayan ve kapsamayan lipitler olmak üzere başlıca iki ana grupta incelenirler. Gliserol kapsayan lipitlerin en önemli üyesi olan yağlar, basit lipitler grubunda yer alırlar.
Trigliseritler, yağların doğada en yaygın olarak bulunan formudur. Mısır, buğday, arpa gibi tahıllarda yağın önemli bir kısmı trigliserit formundadır. Yonca, tırfıl, çayır otu gibi kaba yemlerde ise trigliserit miktarı düşük olup, bu yem maddeleri bileşik lipitler grubunda yer alan galaktolipitler bakımından zengindirler.
Yem maddelerinde; karoten, klorofil ve mumlar gibi eterde çözünen ancak gliserol kapsamayan ve hayvana enerji anlamında katkısı olmayan lipitler de bulunmaktadır. Yağ asitleri yağların yapı taşını oluşturur. Yağ asitleri de doymuş ve doymamış yağ asitleri olmak üzere iki grupta incelenir. Yağ asidinin parantez içinde yer alan ilk rakam yağ asidinin içerdiği karbon sayısını, ikinci rakam ise karbon atomları arasında bulunan çift bağ sayısını göstermektedir.
Doymamış yağ asitlerindeki çift bağ oksijen atomu ile kolayca birleşerek oksitlenebilmekte ve bunun sonucunda da yağ bozulabilmektedir. Okside olmuş yağların rasyonlarda kullanılması, hayvanların sağlığını olumsuz yönde etkilemekte ve verim kayıplarına yol açabilmektedir. Hayvan besleme açısından önem taşıyan ve doymamış yağ asitleri sınıfında yer alan linoleik (omega-6) ve linolenik (omega-3) asitler, esansiyel yağ asitleri olarak adlandırılmaktadır.
Çoğu hayvan türünde rasyonun linoleik asit içermesi durumunda, bu yağ asidinden araşidonik asit sentezlenebilmektedir. Esansiyel yağ asitlerinin eksikliğinde hayvan türlerine göre değişmekle birlikte; deri bozuklukları, büyümenin yavaşlaması, verim düşmesi ve üreme bozuklukları gözlenebilmektedir. Bu tür olumsuzlukları önlemek için esansiyel yağ asitlerinin hayvanlara rasyon vasıtasıyla mutlaka dışarıdan verilmesi gerekmektedir. Hayvanlara 24 saatte tüketebilecekleri kuru madde miktarı içerisinde ihtiyaç duyduğu yaşama ve verim payı besin maddesi gereksinimlerini karşılamak üzere hazırlanan yem karışımına rasyon denilmektedir.
Yağların hayvan besleme açısından en önemli özelliği, karbonhidrat ve proteinlerden çok daha yüksek enerji değerine sahip olmalarıdır. Organizmada 1 gr hidrojen yandığında, 1gr karbonun yanmasıyla açığa çıkan enerjinin 4 katı kadar enerji açığa çıkmaktadır. Yağlar karbonhidrat ve proteinlere oranla daha fazla hidrojen kapsadığından sahip oldukları enerji de bunlardan daha fazladır (yaklaşık 2-2,5 katı).
Hayvan yemlerine katılan yağların daha pek çok avantajları vardır. Yağlar;
• Kolin kaynağıdırlar,
• Yağda eriyen (A, D, E, K) vitaminlerin taşıyıcısıdırlar ve bu vitaminlerin bağırsaklardan emilmesinde rol alırlar,
• Yemin tozumasını önleyerek, hayvanların yemi tüketmesi esnasında solunum yollarının korunmasını sağlarlar,
• Yemden yararlanmayı artırırlar,
• Yemlerin lezzetini dolayısıyla yem tüketimini artırırlar,
• Pelet yem yapımını kolaylaştırırlar,
• Hayvanlar üzerinde çevre sıcaklığının yarattığı stresi azaltırlar.
Lipitlerin Hayvan Türlerine Göre Metabolizması:
Lipitlerin sindirim ve emilimi ince bağırsaklarda gerçekleşmektedir. Tek mideli hayvanların rasyonlarında lipitler büyük ölçüde trigliserit formundadır. Mide ve ince bağırsakların peristaltik hareketleriyle kabaca emülsifiye olan trigliseritler, safra tuzları ve pankreastan salgılanan lipaz enzimi ile gerek fiziksel gerekse kimyasal reaksiyona girerek lipitlerin sindiriminde önemli bir rol oynayan miselleri oluştururlar. Lipitlerin ince bağırsaklardaki sindirim ve emilim olayları ile ilgili kitaptaki şekil inceleyebilirsiniz
Geviş getiren hayvanların yaşamlarının ilk dönemlerinde işkembe faal durumda olmadığından, lipitler tek mideli hayvanlarda olduğu gibi sindirilir. İşkembe gelişimini tamamlayan erişkin hayvanların rasyonlarındaki lipitler, başlıca trigliserit ve galaktolipitlerden oluşur. Lipitlerin işkembedeki sindirimi; hidroliz ve biyohidrojenasyon basamaklarını kapsar. Trigliserit ve galaktolipitler işkembede bulunan mikroorganizmaların salgıladığı mikrobiyal lipazlar tarafından hidrolize olarak; yağ asitleri, gliserol ve galaktoza ayrışırlar. İşkembede bulunan mikroorganizmalar, hidroliz ve biyohidrojenasyon olaylarının yanı sıra uzun zincirli yağ asitlerinin sentezlenmesinde de rol oynamaktadırlar.
Tek mideli hayvanlarda lipitler ince bağırsaklara geldiğinde kabaca emülsifiye olmuş trigliseritler halindeyken, geviş getirenlerde büyük oranda yem partiküllerine bağlı serbest yağ asitleri formundadır. Yağların karbon sayısı ve doymuşluk dereceleri ile sindirimi arasında zıt ilişki vardır. Kısa zincirli yağ asitleri uzun zincirli yağ asitlerine göre, doymamış yağ asitleri ise doymuş yağ asitlerine göre daha iyi sindirilip emilirler. Kan dolaşımındaki trigliseritler vücutta enerji gerektiren olaylarda kullanılmaktadır.