İktisada Giriş Monopol Piyasasına İlişkin Özellikler
Monopol piyasasını belirgin kılan ve onu diğer piyasa yapılarından ayırt eden özellikleri şunlardır:
• Monopolcü firmanın, ikamesi mümkün olmayan veya yakın ikamesi bulunmayan bir mal veya hizmetin piyasadaki tek üreticisi veya suncusu olması,
• Monopolcü firmanın piyasa fiyatını belirlemede önemli güce sahip olması,
• Monopolcü firmayı rekabetten koruyan ve piyasaya yeni firmaların girmesini engelleyen kısıtların bulunmasıdır.
Yeni firmaların piyasaya girişini engelleyen faktörlerin veya kısıtların varlığı monopolcü piyasanın oluşumuna zemin hazırlar. Bu faktörler aynı zamanda piyasa gücünün de kaynaklarıdır. Piyasa gücünün kaynakları; ölçek ekonomileri, patentler ve telif hakları, kritik hammaddelerin özel mülkiyeti, kamu ayrıcalıkları ve network dışsallıkları şeklinde sıralamak mümkündür.
Ölçek Ekonomileri ve Doğal Monopol: Piyasaya yeni girecek olan firmalar başlangıçta doğal olarak, piyasada faaliyet gösteren firmaya nazaran daha küçük üretim düzeylerinde piyasaya girerler. Mevcut firmanın büyük ölçekte üretim yapması nedeniyle yeni firmalara göre ortalama toplam maliyeti daha düşüktür. Piyasada faaliyet gösteren firmanın daha düşük ortalama toplam maliyetle üretim yapıyor olması, bu firmaya piyasaya yeni girecek olan firmalar karşısında bir maliyet avantajı sağlamaktadır. Bu avantaj aynı zamanda yeni firmaların piyasaya girişini engellemektedir. Piyasadaki mevcut firma ölçek ekonomileri sayesinde üretimini daha düşük maliyetle gerçekleştirmekte ve malını daha düşük bir fiyattan satabilmektedir. Ölçek ekonomilerinin sonucu olan monopole doğal monopol denir.
Patentler ve Telif Hakları: Patent haklarını güvence altına alan hukuki düzenlemelerin varlığı, patent hakkına sahip firmayı rakip firmalara karşı korumaktadır. Bu tür düzenlemelerin varlığı rakip firmaların aynı malı belli bir süre için üretmesini yasaklamaktadır. Örneğin, Amerikan patent yasalarına göre 20 yıl süreyle icatları kullanma hakkı mucide aittir. Aynı şekilde, telif hakları da yazılım, müzik, kitap, film ve diğer yayınlanmış çalışmaların fikir sahiplerini haksız rekabetten korumaktadır. Patent ve telif hakkı alınmış bir ürünün yasalarca belirtilen süre boyunca diğer firmalar tarafından üretilmesi yasaklanmaktadır ve bu yasal hakları elinde bulunduran firma bu süre zarfında yasal monopoldür.
Kritik Hammaddelerin Özel Mülkiyeti: Kritik hammaddelerin mülkiyet hakkının belli bir şahıs veya tüzel kişiye ait olması da monopolün oluşmasına neden olabilir. Örnek olarak Etibank’ın bor ve gümüş madenlerinin arzını kontrol etmesini gösterebiliriz.
Kamu Ayrıcalıkları: Hükûmet imtiyazlar ve lisanslarla piyasaya giriş için yasal engeller meydana getirir. Belli bir ürünün üretiminin veya hizmetin sunumunun devlet veya yerel yönetim tarafından imtiyazlı bir şekilde tek firmaya verilebilmesine imtiyaz denir. Bu durumda rakiplerin piyasaya girişleri yasal olarak engellenmiş olunmaktadır. Mesela İstanbul’un gaz dağıtımının belediye tarafından sadece İGDAŞ’a verilmesi buna güzel bir örnektir. Lisans ise bir piyasaya veya uzmanlık alanına giriş için devlet tarafından yapılan düzenlemeye denir. Lisansta bir hizmeti yapmak için gerekli şartlar ve kriterler belirtilmektedir. Bu şart ve kriterleri sağlayan firma devlet tarafından verilecek olan lisans belgesi sayesinde piyasada faaliyette bulunabilir. Lisans belgesini elde edemeyen firmalar yasal açıdan piyasaya giremezler. Örneğin, Türkiye’de her bir bölgenin elektrik dağıtım lisansı sadece tek firmaya verilmektedir.
Network (Ağ) Dışsallıkları: Bir an için İnternet bağlantısına sahip tek kişi olduğunuzu düşünün, sahip olduğunuz şeyin sizin için değeri nedir? Bu sorunun cevabı kocaman bir hiçtir. Sahip olduğunuz bağlantı ancak diğer insanlarla sizi birleştiriyor ise değerlidir. Genelde daha çok kişiyle iletişim hâlinde oldukça, İnternet bağlantısı sizin için daha değerli olacaktır. Özetle, bir birey için mal veya hizmetin değeri, aynı mal veya hizmet daha çok kişi kullanıldığında daha büyüktür. Bu fenomene network dışsallıkları denir. Network dışsallıkları özellikle ekonominin teknoloji ve telekominikasyon sektörlerinde yaygındır. Netwok dışsallığı meydana geldiğinde, en büyük kullanıcı networkuna sahip firma yeni müşterileri cezbetmede bir avantaja sahip olacaktır. Bu avantaj firmaya monopol bir güç sağlamaktadır. Örnek olarak; sürekli kendisini geliştirmesi, yazılımlarıyla sağladığı kolaylık ve kullanıcının erişebilirliğinin yüksek olması, yoğun olarak kullandığımız uygulama programlarının çok büyük bir bölümü sadece Windows işletim sistemi altında çalışması vb. nedenlerle şu an tüm kişisel bilgisayarların %90’dan fazlasında Microsoft Windows işletim sisteminin kurulu olması verilebilir