İktisada Giriş: Ünite 8 Özet
Eksik Rekabeti ve Eksik Rekabetin Tam Rekabetten Farklarını Tanımlamak
Gerçek hayatta nadiren görülen ve ideal piyasa yapısı olarak tanımlanan tam rekabetten gerçek hayattaki piyasalar değişik derecelerde sapmaktadır. İdealden sapan bu piyasaların tümü eksik rekabet piyasası olarak tanımlanmaktadır. Bu iki piyasa arasındaki en temel farklar;
• Tam rekabetçi firmaların fiyat belirleme gücü yokken,
eksik rekabet piyasasındaki firmaların fiyat belirleme gücü vardır.
Tam rekabette uzun dönemde üretim etkinliği gerçekleşirken,
eksik rekabet piyasasındaki firmalar üretim etkinliğini gerçekleştiremez. Eksik rekabetteki firmalar atıl kapasiteyle çalışırlar.
• Tam rekabette kaynaklar etkin kullanılır. Diğer bir ifadeyle, P=MC’dir. Eksik rekabet piyasalarında ise kaynaklar etkin kullanılmamaktadır. Çünkü P>MC’dir.
• Tam rekabette ürünler homojenken, eksik rekabet piyasalarında ürün ya tektir ya farklılaştırılmıştır ya da homojen bile olsa fiyat dışı rekabet araçları kullanılan bir üründür.
Firmaların Karşılacağı Talep Eğrilerine Göre Firmaların Piyasa Güçlerini Tartışmak
Firmaların karşılaşacağı talep eğrileri firmaların piyasa güçlerinin bir göstergesidir. Eksik rekabet piyasası ve tam rekabet piyasasındaki firmaların karşılaşacakları talep eğrileri birbirinden farklıdır. Rekabetçi firmanın fiyat belirleme gücü yoktur ve piyasada oluşan fiyatın alıcısıdır. Dolayısıyla piyasa fiyatında istediği kadar mal veya hizmet satabilir. Bu özel durumu gösterecek şekilde karşılaşacağı talep eğrisi tam esnektir. Eğri yatay eksene paralel bir görünüme sahiptir. Eksik rekabet piyasalarında ise firmaların fiyatı belirleme güçleri olduğu için talep eğrileri negatif eğimli azalan görünüme sahiptir. Eksik rekabet piyasası için ortak olan bu özellik, firmaların fiyat belirleme güçlerine göre değişir. Firmaların fiyat belirleme gücü arttıkça, eğrinin eğimi artmaktadır. Monopolcü firmanın talep eğrisi, fiyat belirleme gücü yüksek olduğu için daha dik bir görünüme sahipken, ürün farklılaştırmasına bağlı olarak fiyat belirleme gücü elde eden monopolcü rekabet piyasasındaki firmanın talep eğrisi daha yatık bir görünüme sahiptir. Hatta monopolcü rekabet piyasasında uzun dönemde fiyat belirleme gücü piyasaya yeni firmaların girmesiyle azalır. Bu gelişme aynı firmanın uzun ve kısa dönem talep eprilerinin görünümünü etkiler. Firmanın kısa dönemde karşılaşacağı talep eğrisi uzun döneme göre daha yatıktır.
Monopolcünün Kısa ve Uzun Dönem Davranışlarını Açıklamak
Monopolcü firmanın ortalama ve marjinal hasılat eğrileri birbirinden farklıdır. Her piyasada olduğu gibi kârı maksimize veya zararı minimize eden üretim düzeyi aynı kuralla belirlenir: MR=MC. Bu eşitlikte firmanın üretim düzeyi belirlenirken, kâr mı zarar mı yaptığını belirlemek için bu çıktı düzeyinde ATC ve AR düzeyleri karşılaştırılır. Kısa dönemde firmanın AR>ATC ise firma birim başına aşırı kâr elde eder. Eğer ARAVC ise, firma değişken maliyetlerini karşılamaktadır. Firmanın piyasada faaliyetine devam etmesi için bu durum önemlidir. Firma ATC ile AR arasındaki fark kadar birim başına zarar yapmasına karşın, değişken maliyetlerini karşıladığı sürece zararını minimize etmeye çalışacaktır. Firmanın zarar durumunda bulunması yeni firmaların piyasaya girmesini engellemek için izlenilen bir politikanın ürünü olabilir. Bilindiği gibi, monopol piyasasında monopolcü firma söz konusu sektörde üretimi gerçekleştiren tek firma olduğundan piyasaya yeni firmaların girmesi mümkün değildir. Bundan dolayı kısa veya uzun dönemde monopol piyasasında yer alan firma sayısı değişmemekte ve piyasada sadece monopolcü firma faaliyet göstermektedir. Piyasaya uzun dönemde yeni firmaların giremediği böyle bir durumda monopolcü firma kısa dönemde elde ettiği aşırı kârı uzun dönemde de elde etmeye devam eder. Dolayısıyla monopol piyasasının doğası gereği piyasada rekabetin olmayışı monopolcü firmanın uzun dönemde de aşırı kâr elde etmesine imkân verir.
Fiyat Farklılaştırmasını Tanımlayabilecek ve Farklı Fiyat Farklılaştırma Yöntemlerini Karşılaştırmak
Monopolcü firmanın aynı malı farklı tüketici gruplarına farklı fiyatlardan satmasına fiyat farklılaştırması denir. Her monopolcü firma fiyat farklılaştırma yapamaz. Bir firmanın fiyat farklılaştırması yapabilmesi için bazı şartları birarada sağlanması gerekir. Bu şartlar şunlardır: i) Firmanın fiyat belirleme gücü tam olmalıdır. ii) Firma tüketicilerini tam olarak birbirinden ayırabilmelidir ve tanımlamalıdır. iii) Firmanın sattığı malın faydası sadece malı satan alan kişiyle sınırlı olmalıdır. Fiyat farklılaştırması üç farklı biçimde olabilir. Bunlar; birinci derece fiyat farklılaştırması, ikinci derece fiyat farklılaştırması ve üçüncü derece fiyat farklılaştırmasıdır. Birinci derece (mükemmel) fiyat farklılaştırmasında monopolcü firma ürettiği her bir birim malı ayrı ayrı mümkün olabilecek en yüksek fiyattan tüketicilere satarken, ikinci derece (blok) fiyat farklılaştırmasında monopolcü firma ürettiği toplam malın ilk kısmını en yüksek fiyattan, ondan sonraki kısımları ise giderek azalan fiyatlardan satar. Üçüncü derece (pazar) fiyat farklılaştırmasında ise monopolcü firma ürettiği mal için farklı piyasalarda farklı fiyat uygulamakta veya tüketicileri belli kriterler dâhilinde farklı gruplara ayırarak her bir grup için farklı fiyat uygulamasına gitmektedir.
Oligopolün Özelliklerini Açıklamak
Farklılaştırılmış veya homojen bir ürünün az sayıda, ancak büyük ölçekli firmalarca üretildiği, fiyat dışı rekabet araçlarının en yoğun kullanıldığı piyasa yapısına oligopol denir. Oligopol piyasasını diğer piyasa türlerinden ayıran özellikler şunlardır: i) Piyasada çok sayıda alıcı olmasına karşın birbiriyle karşılıklı bağımlılık içerisinde olan az sayıda satıcının bulunması, ii) Piyasada satılan malların homojen veya heterojen (farklılaştırılmış) mallar olması, iii) Piyasaya girişi zorlaştıran engellerin olması.