Günlük yaşamda birçok nesneyle temas hâlinde olan ellerimiz fiziksel, kimyasal zararlı maddeler ve mikroorganizmalar ile kirlenmektedir. El hijyeninde bu kirletici faktörlerin ellerden uzaklaştırılması amaçlanır. Bu amaçla eller, yemeklerden önce ve sonra, tuvalete gittikten sonra, iş sonrasında, hapşırma, öksürme, ağız, burun, kulak teması sonrası ve sigara kullanılıyorsa sigaradan sonra mutlaka yıkanmalıdır. Basit kuralları olan el hijyeni aksatıldığı takdirde parmak ve tırnak araları başta olmak üzere birçok mikroorganizmayı taşıyan ellerimizin vücudumuz için enfeksiyon kaynağı olacağı bilinmelidir. Ayrıca kirli ellerin çapraz kontaminasyona sebep olacağı da göz ardı edilmemelidir. Ellerimizle birlikte vücudumuzu saran derimiz vücudumuzda yaklaşık 1.5 m2 alana sahiptir. Derimize ait bilgilere vücut temizliğine ilişkin kısım anlatılırken değinilmişti. Deri üzerinde hücrelerarası boşluklarla, ter ve yağ bezlerine yerleşen bazı dirençli mikroorganizmalar buradaki deriye ait ürünleri metabolize ederek derinin doğal savunmasına yardım ederler. Böylece deride zararlı olan mikroorganizmaların uzun süre kalmalarına engel olurlar. Ellerde bu dirençli mikroorganizmaların oluşturduğu kalıcı flora ve bulaşma sonucu ellerde bulunan geçici mikroorganizmaların oluşturduğu geçici flora olarak bilinen iki farklı flora bulunmaktadır.
Kalıcı flora: Vücutta bulundukları bölgeden başka bir bölgeye geçiş yapmayan, vücuttaki bağışıklık ile aralarında belli bir denge bulunan, vücudun bağışıklık sistemi baskılanmadığı sürece hastalıklara sebep olmayan mikroorganizmaların oluşturduğu floradır. Çoğunluğu derinin üst katmanlarına daha azı derinlere yerleşirler. El yıkama ile miktarlarında azalma meydana gelmez. Bu florada en çok görülen mikroorganizmalar Micrococcus spp., Staphylococcus hominis, S. capitis, S. epidermidis’tir.
Geçici flora: Enfekte olan alet, materyal, araç ve gereçlere temas sonrasında ellere geçici olarak yerleşen mikroorganizmaların oluşturduğu floradır. Ellerde yağ, ter, kirlerle birlikte parmak araları ve tırnak içleri başta olmak üzere derinin yüzeyinde tutunurlar. El yıkama ile uzaklaştırılabilirler.
Elde bulunan ve bulunması muhtemel mikroorganizmaların, fiziksel ve kimyasal kirlenmenin giderilmesi amacıyla usulüne uygun olarak el yıkama işleminin yapılması büyük önem taşımaktadır. Toplum sağlığının korunmasında da el yıkama alışkanlığının edinilmesi ile ilgili bilinçlendirilmenin yapılması, eğitimlerinin verilmesi gereklidir. El yıkama işlemini amaçlarına göre üç şekilde incelemek mümkündür.
1- Sosyal El Yıkama: Antimikrobiyel aktivitesi olmayan sabun ve su ile ellerin yıkanmasıdır. Amaç gözle görülen kirlerin uzaklaştırılarak temizliğin sağlanmasıdır. Usulüne göre yapılan el yıkamada geçici floraya ait mikroorganizmalar ellerden uzaklaştırılır. Sabun olarak kalıp sabunlar gram negatif bakterilerin üremesine uygun ortam olabileceğinden sıvı sabun tercih edilmelidir. Bu şekilde kontamine sabunların kullanılması çapraz kontaminasyonlara sebep olabilir. Yıkama işlemine başlamadan önce ellerde, parmaklarda bulunan takılar çıkarılır. Eller önce ıslatılmalıdır (Şekil 3.1.1). Daha sonra avuç içine bir miktar sıvı sabun alınmalıdır (Şekil 3. 1 2). Sabun elde köpürtülerek avuç içi (Şekil 3.1.3), ellerin üst kısımları (Şekil 3.1.4), parmak araları (Şekil 3.1.5), parmakların arka kısımları (Şekil 3.1.6), avuç kısımları ile başparmaklar (Şekil 3.1.7), parmak uçları (Şekil 3.1.8) 40-60 saniye süreyle ovularak yıkanır. Ellerin köpüklenerek sabunla yıkanması işleminden sonra akan suyun altında eller durulanır (Şekil 3.1.9). Eller sabundan tamamen arındırıldıktan sonra tek kullanımlık kâğıt havlular ile eller kurulanır. Eldeki kullanılmış kâğıt havlu ile akan musluk kapatılır (Şekil 3.1.11).
Kâğıt havlu el dokundurulmadan açılabilen çöp kovasına atılır. Ellerin kurutulmasında otomatik olarak çalışan el kurutma cihazları kullanılsa da üflenen hava ile mikroorganizmaların yayılmasına sebep olmaları, tam kurutma sağlamamaları ve kurutma için daha uzun süreye ihtiyaç duyulması gibi dezavantajlarından dolayı çok tercih edilmemektedir. Evlerde ortak bez havluların kullanılması çapraz kontaminasyona neden olabilir. Eğer bez havlular tercih ediliyorsa mutlaka herkesin özel havlusu olmalı ve havlular sık aralıklarla değiştirilmelidir. Toplu yaşam alanlarında ortak kullanılan lavabolarda fotoselli sabunluklar, kâğıt havlu makineleri, musluklar kullanılarak hiçbir yere dokunmadan el yıkama işleminin yapılması sağlanmaktadır. Hatta tuvaletlerde giriş kapılarının da otomatik olarak açılıp kapanabilir olması hijyenik koşulların oluşturulmasında bir avantajdır.
2- Hijyenik El Yıkama: Daha çok hastane ortamlarında, hastane personelinin uygulaması gereken el yıkama tipidir. Yoğun bakım ünitesi, yeni doğan üniteleri gibi kritik alanlarda çalışan kişilerin el yıkama işlemlerinde antibakteriyel etkinliği olan sabunlarla (klorheksidin, kloroxylenol) ellerin temizlenmesi ve temiz kalması amaçlanır. Hijyenik el yıkamada kâğıt havlu ile musluk açılır. Eller ıslatılır. Yaklaşık 3-5 ml antibakteriyel etkili sabun alınarak eller 20 saniye boyunca yıkanır. Normal el yıkama işleminde olduğu gibi elin her yeri tekniğe uygun bir şekilde yıkanır ve durulanır. Kurutma için kâğıt havlu kullanılır. Musluk yine kâğıt havlu ile kapatılır. Daha sonra ellere alkol içerikli bir antiseptik dökülerek eller alkol kuruyana kadar ovuşturulur. Bu işlemler ile geçici florada bulunan mikroorganizmalar hızlı ve etkili bir şekilde uzaklaştırılırken, kalıcı florada değişiklik olmaz.
3- Cerrahi El Yıkama: Ameliyat ekibinin ameliyatlara hazırlanması amacıyla ellerindeki geçici florayı tamamen inhibe etmek, kalıcı florayı da olabildiğince azaltmak amacıyla tercih ettikleri el yıkama işlemidir. Bu işlemle operasyon süresince istenilen temizlik düzeyinin devam ettirilmesi amaçlanır. Bu el yıkama şeklinde dirsekler de ellerle birlikte yıkanır. El yıkama solüsyonu olarak antiseptik özellikteki (klorheksidin ve povidon iyot gibi) maddeler tercih edilir. Eller suyla durulandıktan sonra da steril eldivenler giyilerek enfeksiyon oluşturma riski düşürülmeye çalışılır. Burada dikkat edilmesi gereken husus, eller suyla durulandıktan sonra steril havlu ile kurulanmalı, musluk otomatik değilse dirsek veya dizle kapatılmalıdır. Ellere eldivegiydirilinceye kadar eller bel hizasında tutulmalı, hiçbir yere dokunulmamalıdır. Ayrıca ellerdeki geçici floranın etkili ve çok hızlı bir şekilde uzaklaştırılması amaçlandığında el antisepsisi işlemi de uygulanır. Bu yöntemde antiseptik karakterdeki madde 3-5 ml avuç içine alınır. En az 20 saniye süreyle elde antiseptik madde kuruyana kadar ovulur. İşlem yapılırken antiseptik maddenin elin her yerine temas etmesi sağlanır. Ellerde görünen kirler gözlendiğinde direkt el antisepsisi yerine ellerin öncelikli olarak su ve sabunla yıkanması tercih edilmelidir. El antisepsisi devamlı olarak sosyal el yıkamanın yerini almamalıdır. Ellerin temizliğinin sağlanmasında aşırı deterjan ve kimyasal madde kullanımından kaçınmak gereklidir. Çok aşırı kullanımlara bağlı olarak ellerde tahriş ve kurumalar meydana gelebilir. Bu gibi durumlara karşı ellerin korunması ve nemlendirilmesi amacıyla özel kremler uygulanmalıdır.