İktisada Giriş: Faktör Bileşiminin Seçimi
Bir firma için üretimi gerçekleştirirken üretim faktörleri bileşenini yani hangi üretim faktöründen ne miktarlarda üretim sürecinde kullanılacağının belirlenmesi, üretime yönelik en önemli aşamalardan birini oluşturur. Firmalar bu konudaki kararlarını, şimdiye kadar çeşitli bölümlerde karşımıza çıkan marjinal kavramından yararlanarak verirler. Konunun daha rahat anlaşılabilmesi için bir firmanın üretim sürecinde sadece iki girdi kullandığını ve bunlarında sermaye ve emek girdileri olduğunu varsayalım. Bir firmanın üreteceği malı, nasıl üreteceği ve söz konusu maldan kaç birim üreteceği hususunda karar vermesi gerekir. Piyasada kâr güdüsüyle hareket eden bir firma bunu yaparken, teknolojinin veri olduğu bir durumda, belli bir üretim düzeyini hangi girdi bileşeni sayesinde en düşük maliyetle gerçekleştirilebileceği sorusuna yanıt aramaktadır. Firmanın bu konuda vereceği kararı etkileyen ve dolayısıyla karar verirken göz önünde bulundurduğu iki temel unsur vardır. Bu iki temel unsur şunlardır; a) Her bir üretim faktörünün farklı miktarlarına ilişkin marjinal ürün hasılası, b) Her bir üretim faktörünün piyasa fiyatıdır. Herhangi bir girdiye ilişkin marjinal fiziksel ürünün, diğer girdiler sabit iken, söz konusu girdinin üretimde kullanılan miktarının bir birim artırılması durumunda üretimde meydana getirdiği değişim (artış veya azalış yönündeki değişim) olduğunu daha önce belirtmiştik. Kısacası bir girdiye ait marjinal fiziksel ürün, söz konusu girdinin toplam üretime yaptığı katkı payıdır. Bu üretimdeki artışın (katkı payının) piyasada cari fiyatlardan satılması neticesinde elde edilen parasal gelir, ilgili girdinin marjinal ürün hasılası olarak ifade edilir. Diğer bir ifadeyle marjinal ürün hasılası, bir girdiye ait marjinal fiziksel ürün miktarı ile ürünün piyasa fiyatının çarpımı sonucu elde edilen parasal gelirdir. Bir girdinin marjinal fiziksel ürününün MPP ve X malının piyasa fiyatının Px ile gösterildiği durumda, bir girdiye ait marjinal ürün hasılası (MRP) aşağıda verilen formül yardımıyla hesaplanabilir:
MRP = (MPP) x (Px)
Eğer söz konusu girdi emek girdisi ise bu durumda emek girdisine ait marjinal ürün hasılası: MRPL = (MPPL) x (Px) tarafından verilir. Bir firma için, bir girdinin marjinal ürün hasılası girdinin fiyatından daha büyük olduğu sürece o girdiden üretim sürecinde daha fazla kullanmak avantajlı bir durumdur. Eğer girdinin marjinal ürün hasılası girdinin fiyatından daha küçük ise firma için söz konusu girdinin üretim sürecinde kullanılan miktarını azaltmak gerekir. Firma için bir girdinin marjinal ürün hasılasının söz konusu girdinin fiyatına eşitlendiği durumdaki girdi düzeyi
üretim sürecinde kullanılabilinecek optimal (ideal) girdi düzeyini verir. Emek girdisinin birim fiyatının gösterildiği durumda, bu optimal girdi kullanım düzeyi şartını emek girdisi için aşağıdaki eşitlik yardımıyla ifade edebiliriz:
Emeğin marjinal ürün hasılası = Emeğin birim fiyatı veya, MRPL = w
Dolayısıyla firma; MRPL > w olduğu sürece emek girdisinin üretimde kullanım miktarını arttırmaya devam ederken, MRPL < w olduğu sürece ise emek girdisinin üretimde kullanım miktarını azaltmaya devam eder. Bu emek girdisi kullanımını arttırma veya azaltma işlemi MRPL = w eşitliği sağlanana kadar devam eder. Üretim sürecinde birden fazla girdi kullanıldığında, söz konusu girdilerden birine ait marjinal fiziksel ürün düzeyini hesaplayabilmek için geriye kalan diğer girdilerin miktarının aynı (sabit) düzeyde kalması gerekir. Böyle bir durumda, bir girdinin marjinal fiziksel ürün düzeyi, sabit kabul edilen diğer girdi düzeylerinden etkilenmektedir. Firma belli bir üretim düzeyini gerçekleştirebilmek için her bir girdiden ne miktarlarda kullanacağına karar verirken, her bir girdinin fiyatını ve marjinal fiziksel ürününü (MPP’sini) dikkate almak zorundadır. Belli bir üretim düzeyi için firma, üretim maliyetlerini minimize etmek (en düşük düzeyde tutmak) amacıyla diğer girdilere nazaran marjinal fiziksel ürünü yüksek olan ve/ veya fiyatı düşük olan girdiyi üretim sürecinde daha fazla kullanma eğiliminde olacaktır. Bu optimal (ideal) üretim tekniğinin seçimi işlemidir. Bir firma için üretim maliyetlerini minimize eden optimal girdi bileşimi, her bir girdinin marjinal fiziksel ürününün söz konusu girdinin fiyatına oranlarının birbirine eşit olduğu durumda gerçekleşecektir. Firmanın üretimde sadece emek (L) ve sermaye (K) girdilerini kullandığı, w’nın emeğin birim fiyatını ve r’nin sermayenin birim fiyatını gösterdiği varsayımıyla üretim maliyetlerini minimize eden optimal girdi bileşimine ilişkin şart aşağıdaki eşitlik tarafından verilir:
Bu eşitliğe göre, firma üretim maliyetlerini minimize eden optimal girdi bileşimine ulaşabilmek için, her bir girdiye ilişkin harcama yaparken parayı iki girdi (emek ve sermaye girdileri) arasında öyle bir bölüştürmelidir ki, emek girdisine harcadığı son lira ile sermaye girdisine harcadığı son liranın üretime katkıları (marjinal fiziksel ürünleri) eşit olsun. Eşitliğin sağlandığı durumda, emek girdisi için harcanan son liranın emek girdisinden alınıp sermaye girdisine transfer edilmesi toplam ürün miktarında bir artış sağlamazken, aksine toplam ürün miktarında azalmaya yol açabilir. Diğer taraftan, bu eşitliğin sağlanmadığı durumda, girdilerden birini diğeriyle ikame ettiğimizde (yani birinin yerine diğerini kullandığımızda) toplam ürün miktarı artar. Mesela, emek girdisi için harcanan son liranın üretime katkısı sermaye girdisine harcanan son liranın üretime yaptığı katkıdan daha fazla ise, firma için sermaye girdisi yerine daha fazla emek girdisini kullanmak (yani sermaye girdisini emek girdisi ile ikame etmek) daha avantajlı (rasyonel) olacaktır. Tersi durumda ise, yani sermaye girdisi için harcanan son liranın üretime katkısı emek girdisine harcanan son liranın üretime yaptığı katkıdan daha fazla ise, firma için emek girdisi yerine daha fazla sermaye girdisini kullanmak (yani emek girdisini sermaye girdisi ile ikame etmek) daha avantajlı (rasyonel) olacaktır. Üretim maliyetlerini minimize etmek isteyen firma emek ve sermaye girdileri arasındaki bu ikame etme işlemine yukarıda verilen eşitlik sağlanıncaya kadar devam edecektir. Yukarıda verilen eşitlik sağlandığında ise firma, üretimi minimum maliyetle gerçekleştirmiş olacaktır.