Hormonlar, iç salgı bezleri (endokrin) tarafından hazırlanarak vücut sıvılarına (kan) salgılanan ve vücudun diğer hücrelerinde fizyolojik kontrol görevi yapan maddelerdir. Kimyasal yapılarına veya sentezlendikleri yere göre sınıflandırılırlar. Sentezlendikleri yere göre hipotalamus, hipofiz (ön ve arka hipofiz), epifiz, cinsiyet, böbreküstü bezi, pankreas, tiroid, paratiroid, mide-bağırsak ve diğer doku hormonları olarak sınıflandırılırlar.
Hipotalamus Hormonları
Başlıcaları, tirotropin salıverici hormon (TRH), kortikotropin salıverici hormon (CRH), gonadotropin salıverici hormon (GnRH), büyüme hormonu salıverici hormon (GHRH), somatostadin (büyüme hormonu salınımını inhibe edici hormon), prolaktin salıverici hormon (PRH), prolaktin salınımını baskılayıcı hormon (PIH)’dur. Veteriner hekimlikte en fazla kullanım alanı bulan GnRH’dır.
Gonadotropin Salıverici Hormonlar (GnRH)
İlaç örnekleri: Fertirelin, gonadorelin, buserelin, lesirelin, deslorelin; bunlar sentetik GnRH analoglarıdır (benzer).
Etkileri: Follükül uyarıcı hormon (FSH) ve lüteinize edici hormon (LH)’un ön hipofizden salıverilmesini ve ovülasyonu (yumurtlamayı) sağlar.
Kullanılmaları: Özellikle inek ve kısraklar başta olmak üzere, dişi hayvanlarda yumurtalık kistlerinin sağaltımı ve ovülasyonun teşvikinde, erkek kedi ve köpeklerde cinsel isteği artırmada, balıklarda yumurta sağımını kolaylaştırmada kullanılırlar.
Hipofiz Bezi Hormonları
Ön ve arka hipofiz hormonları olarak ayrılırlar. Gonadotropinler (FSH ve LH), adrenokortikotropik hormon (ACTH), tiroid salıverici hormon (tirotropin, TSH), somatotropin (GH, Büyüme hormonu), prolaktin ön hipofiz; oksitosin ve vazopressin arka hipofiz hormonudur
Gonadotropinler (Gonadotropik Hormonlar)
Gonadotropik hormonlar, hipofiz, serum ve plasenta kaynaklıdır.
Hipofiz Kaynaklı Gonadotropinler
İlaç örnekleri: Follükül uyarıcı hormon (FSH) ve lüteinize edici hormon (LH).
Etkileri: FSH, dişilerde yumurtalıklarda folliküllerin gelişmesini ve östrojen salınımını, erkeklerde ise spermanın gelişimini sağlar. LH ise olgunlaşan follikülün patlamasını ve ovumun (yumurta) dışarı atılmasını, korpus luteumdan progesteron salınımını teşvik eder. Erkeklerde ise Leydig hücrelerini uyararak testosteron salınımını sağlar.
Kullanılmaları: FSH, ineklerde süperovülasyon için kullanılır.
Plasenta Kaynaklı Gonadotropinler
İlaç örnekleri: Gebe kısrak serumu gonadotropini (PMSG) ve insan koriyonik gonadotropini (hCG) vardır.
Etkileri: Etkileri bakımından PMSG, FSH’yı, hCG ise LH’yı taklit ederek ilgili kısımda bildirilen etkileri oluşturur.
Kullanılmaları: Dişilerde kızgınlık ve ovülasyonun uyarılması, erkeklerde libido eksikliği (cinsel istek azlığı) ve sperma gelişimi ile kriptorşizim tedavisinde kullanılır.
Kortikotropin (Adrenokortikotropik Hormon, ACTH)
İlaç örnekleri: Ticarette sığır ve domuzların hipofizinden elde edilen kortikotropin ve sentetik olarak hazırlanan tetrakosaktid bulunur
Etkileri: Böbrek üstü bezinden glukokortikoidlerin salıverilmesini sağlar.
Kullanılmaları: ACTH, veteriner hekimlikte başlıca köpek, kedi, et veya süt sığırlarında ACTH yetersizliğinde, hipo- veya hiperadrenokortizim tanısında kullanılır. Ayrıca, nörolojik hastalıklar (mültiple skleroz), romatizmal hastalıklar (glukokortikoidlerin kullanımının uygun olduğu ve kısa süreli tedavi düşünüldüğünde), deri hastalıkları (glukokortikoid sağaltımına cevap veren uzun süreli tedavide), sindirim sistemi hastalıkları (ülseratif kolit, Crohn hastalığı), sığırların primer ketozisi, kanser olguları (hastanın kemoterapiye dayancını artırmak ve genel durumunu iyileştirmek için) diğer kullanım alanlarıdır.
Tiroid Salıverici Hormon (Tirotropin, TSH)
İlaç örnekleri: Tirotropin alfa.
Etkileri: İyodun tiroid bezi içine alınmasını artırır ve tiroid bezinden tiroid hormon
(tiroksin-T4, triiyodotironin-T3) salınımını uyarır.
Kullanılmaları: Özellikle köpek ve kedilerde hipotiroidizmin, atlarda ise daha seyrek olarak hipofiz adenomunun tanısı amacıyla kullanlır.
Somatotropin (GH, Büyüme Hormonu)
Etkileri: Yumuşak ve kemik dokuda büyümeyi teşvik eder. Anabolik etkisi vardır.
Kullanılmaları: Hormonal eksikliğe bağlı gelişme bozuklukları; kıl dökülmelerinin sağaltımı ve eksikliğinin tanısı amacıyla kullanılır. Anabolizan etkisi bulunmakla birlikte gıda değeri olan hayvanlarda bu amaçla kullanımı yasaktır.
Oksitosin
İlaç örnekleri: Doğal ve sentetik ürünleri vardır. Karbetosin sentetik oksitosin analoğudur.
Etkileri: Uterus düz kaslarında kasılmaya, meme kaslarını etkileyerek sütün dışarı çıkarılmasına (ejaküle edilmesi) neden olur.
Kullanılmaları: Oksitosin hayvanlarda başlıca gecikmiş doğumun başlatılması, doğumdan sonra alıkonulan yavru zarlarının atılması, sütün indirilmesi gibi amaçlarla kullanılır. Oksitosinin uterustaki etkileri östrojen varlığında daha yüksektir. Oksitosin kullanılırken serviksin gevşemiş olması ve yavrunun doğru pozisyonunun sağlanması önemlidir. Aksi halde uterusta yırtılma görülür.
Vazopressin (Antidiüretik Hormon, ADH)
Köpek, kedi, at ve insanı kapsayan çoğu memelide doğal hormon arjinin vazopressin (AVP); domuzlarda lizin vazopressin (LVP)’dir.
İlaç örnekleri: Doğal ve sentetik ilaçları bulunur. LVP ve sentetik analog olan desmopressin asetat (DDAVP) başlıca kullanılanlarıdır.
Etkileri: Desmopressin asetat vücutta suyun tutulmasını sağlayarak idrar miktarını azaltır. Ayrıca, kan kesici, doza bağımlı pıhtılaşma faktörlerinin (faktör VIII, plazminojen) etkinliğini artırıcı, daha zayıf olarak damar direncini artırıcı ve oksitosik etkisi de bulunur.
Kullanılmaları: Vazopressin, kendi noksanlığına bağlı gelişen şekersiz şeker hastalığı (Diabetes insipitus) ve daha az olarak bir kan hastalığı olan Von Willebrand’s hastalığında kullanılır.