Cahiz veya el-Cahız (781 – 868) gerçek ismi ve tam künyesi Ebu Osman Amr bin Bahr el-Kinani el-Fukaimi el-Basri ‘dir. Basra doğumlu olan Arap bilim adamı etnik açıdan Doğu Afrika kökenli bir Afro-Arap olduğuna inanılır. Tanınmış bir Arapça nesir yazarı olduğu gibi birçok Arapça edebi, bilimsel, teolojik, siyasal ve erken dönem İslam felsefesini konu alan eserler vermiştir.Bilimsel eserlerinde biyoloji, zooloi, tarih ve İslami psikoloji gibi dallara değinmiştir.
Gençliğinde filoloi, sözlükçülük ve şiir konulu derslere katılmıştır. Eğitimine uzun süre devam eden el-Cahiz teoloji ile de uğraşmış, Kuran ve hadis üzerine çalışmıştır. Ek olarak başta Aristo olmak üzere birçok Yunan filozofun eserlerinin tercümelerini okumuştur. Yazım hayatı oldukça verimli geçmiştir. el-Cahiz yaşamı boyunca 200 kadar kitap yazmıştır. Aşağıda el-Cahiz’in bazı önemli eserlerine yer verilmiştir. Bunların dışında el-Cahiz sosyal psikoloji ve hayvan psikolojisi konularında ilk incelemeleri yazan kişidir. Bu konulardaki kitaplarında karıncaların sosyal yapısını (örgütlenmesini) incelemiş, hayvan iletişimi ve psikolojisine değinmiştir. Kitab el-Hayavan (Hayvanlar Kitabı), 350’den fazla hayvan türünü şiirsel anlatım, anekdotlar ve atasözleri ile açıklayan ve tanımlayan ansiklopedik bir eserdir.
Kitapta el-Câhiz doğal çevrenin hayvanlar üzerindeki etkisinden söz etmiş ve bir evrim kuramı geliştirmişti. Çevrenin bir hayvanın hayatta kalma olasılığına etkilerini incelemiştir. Kitapta el-Cahiz besin zincirlerinden de, örneklerle, bahsetmiş ve böylece bu kavramdan bahseden ilk kişi olmuştur. Çevresel determinizmin ilk taraftarlarından olan el-Cahiz, çevre koşullarının belirli bir topluluğun bireylerinin fiziksel karakteristiklerini nasıl belirleyebileceğine de yer vermiş, anlatmıştır. İnsanların derilerindeki renk çeşitliliğinin, özellikle de siyahilerin, kökenini açıklamak için doğal seçilim ve çevresel determinizm kuramlarını kullanmıştır. Kitab el Buhala (Cimriler Kitabı), cimri ve açgözlü üzerine nesir stilinde yazılmış bir eserdir. Mizahi ve hicivsel bir üsluba sahip eser aynı zamanda insan psikolojisi incelemesidir.
Kitab el-Beyan ve’t-Tebyin (Arap dili ve edebiyatı üzerine açıklamalar)
Kitabu’t-Tedvir (Felsefe, kozmoloji, astroloji, sihir ve müzik üzerine)
Kitab et-Tac fi Ahlaki’l-Müluklunması) el-Osmaniyye (Şiilerin iddialarına karşılık ilk üç halifeyi savunuyor)
Kitap fi’l Abbasiyye (Abbasilerin hilafete layık olduğunu ispat etmeye çalışıyor)
Tasvibu Ali fi Tahkimi’l Hakemeyn (Hakem olayında Haricilere karşı Ali’yi savunuyor)
Fezail-u Mu’tezile (Tevhid ve Adalet Ekolü mensuplarını övüyor) Bunlardan başka Cahiz’in 244 kitabı bulunduğu, ona nispet edilenlerle birlikte bu sayının 360’a çıktığı, sadece 25 kadarının günümüze ulaştığı rivayet edilmektedir.
El-Cahiz Menakıb Cünd el Hilafe ve Fuza’il el Etrak (“Hilafet Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri”) adlı eserini Samarra’nın merkez olduğu yıllarda, Mütevekkil’in hilafeti döneminde kaleme almıştır. Bu kitap, o dönemden itibaren Memlûk anlayışında değişimin başladığını göstermektedir. Katı müslümanların doğru yoldan kopmuş saymalarıyla birlikte sünnilik tarafından dinden çıkma sayılmayan Mutezile mezhebine mensup olan el-Cahiz kitabında, artık İslamı korumayı üstlenenin ırk ayrımı ile değerlendirilmesinin doğru olmadığını savunur. Al Cahız Türkler için şu övgü dolu sözleri söylemiştir.
“Kılıcı demir eden, döven, su veren, bileyen, kabza kabı yapan, kabın demirini takan, kının ağaçlarını yontan, derisini debbağlayan, tezyinatını yapan, kılıç bağını diken hep başka kimselerdir. Türk bunlarını hepsini başından sonuna kadar bizzat kendisi yapar.”
El-Cahiz 816 yılında dönemin Abbasi başkenti olan Bağdat’a taşınmıştır. Bağdat’ta elli yıl kadar kaldıktan sonra Basra’ya dönmüştür. 868 veya 869 yılında, 87-88 yaşlarında Basra’da vefat etmiştir.