Ebu Abdullah Muhammed bin Cabir bin Sinan er-Rekki es-Sabi el-Battani (858,Harran-929, Samara yakınlarındaki Kasr el-Cis kazası) Latince Albategnius, Albategni ya da Albatenius olarak bilinen, astronom, astrolog ve matematikçidir. Şu anda Türkiye’nin güneydoğusunda bulunan Urfa şehrinin bir ilçesi olan Harran’da doğmuştur. Dünyanın sayılı en büyük kütüphanesi o devirlerde Harran’da bulunmaktaydı. Rivayete göre bir çok peygamber burayı ziyaret edip, burada kaldıktan sonra ülkelerine gidip peygamberliklerini ilan etmişlerdir. (Hz. Muhammed’de Irak’ın kuzeyini ziyaret ettikten sonra peygamberliğini Arabistan da ilan etmiştir.) Lakabı olan es-Sabi soyunun, yıldızlara ibadet eden Sabi dinine mensup olduğunu göstermektedir.
Astronomi çalışmaları:
Battani’nin astronomideki en çok bilinen başarılarından biri Güneş Yılını 365 gün, 5 saat,46 dakika ve 24 saniye olarak ölçmüş olmasıdır. Battani’nin “Zij” adı verilen çalışması Johannes Kepler, Tycho Brahe gibi Avrupalı astronomlar üzerinde büyük bir etki yaratmıştır.Nicolaus Copernicus, “Zij” üç defa Latince’ye çevrilmesine rağmen, O’ndan yaklaşık 700 yıl önce yaşamış Battani ne yazdıysa eserlerinde tekrar etmiştir. Modern dünya, Battani’ye bilim dünyasına katkılarından dolayı hürmetini, saygısını göstermiş ve Ay’daki bir bölgeye Albategniusolarak ismini vermiştir. Battani, Suriye’de Rakka ve vefat ettiği şehir olan Şam’da çalışmalar yapmıştır. Battani, Batlamyus’un bazı yanlışlarını düzeltmiş ve yeni Güneş ve Ay tablolarında derlemiştir. Uzun süre bilim dünyasında otorite olarak kabul edilmiştir. Güneş’in enberi hareketlerini keşfetmiş, gök kürenin bölümleri üzerine çalışmalar yapmış ve muhtemelen 5.yüzyılda yaşamış olan Hintli astronom Aryabhata’dan bağımsız olarak, sinüsün ve kısmi olarak da tanjantın hesaplamadaki kullanımınlarını açıklamış ve böylece modern trigonometrinin temelini atmıştır. Battani bunlardan başka astronomide, ekinoksların devinme hareketlerinin değerlerini ve ekliptik eğimi çok yakın bir oran bularak hesaplamıştır. Battani, tablolarında devinim için tekdüze değerlendirmeler kullanmıştır.
O’nun en önemli çalışması olan “Zij” ya da ayarlı astronomik tablolar, Plato Tibirnitus tarafından 1116 yılında “De Motu Stellarum” olarak Latince’ye çevrilen 57 bölümden oluşan “el-Zij es-Sabi” adlı eseri Avrupa astronomisinde büyük bir etki bırakmıştır. “Zij”, biraz Hintli etkisi görülen Batlamyus teorisi üzerine bina tesis edilmiştir. Bu eserin bir yeni baskısı 1645 yılında Bologna’da ortaya çıkmıştır. Plato’nun orijinal el yazısıyla yazdığı nüshası Vatikan’da; ve Battani tarafından yazılmış bir el yazma tezi ise Escorial Library’de astronomik kronoloji bölümünde muhafaza edilmektedir. Battani, gelişmiş ay ve güneş tabloları kullanarak yaptığı gözlemler boyunca, Güneş’in dış merkez kuvvetinin değiştiğini, modern astronomide Dünya’nın Güneş etrafındaki bir eliptik yörünge üzerindeki hareketinin eşitliğini keşfetmiştir. Kopernik, Kopernik Devrimi’ni başlatan “De Revolitionibus Orbium Coelestium” adlı kitabında Battani’ye olan minnetini dile getirmiş ve birçok yerde O’ndan alıntılar yapmıştır.
Matematik Battani, matematikte trigonometride günümüzde kullanılan formüller üretmiştir:
Battani,el-Mervezi’nin tanjant fikrini, tanjant ve kotanjant hesaplamaları amacıyla denklemler geliştirmek için konu hakkındaki matematiksel tablolarını derleyerek kullanmıştır. Bundan başka sekant ve kosekantın işteş fonksiyonalrını keşfetmiş ve O’nun gölgelerin tablosu olarak adlandırdığı, kosekantlar hakkındaki ilk mateamtiksel tabloyu,1’den 90’a kadar her bir dereceyi içerecek şekilde hazırlamıştır.
Önemi:
Aydaki Albategnius kraterinin adı O’nun adına ithafen verilmiştir. Star Trek: Voyager filminde Excelsiorclass starship USS Al-Batani [sic] NCC42995 adlı uzay gemisi Kathryn Janeway’in ilk uzay görevi olarak O’nun adıyla adlandırlmıştır.
Kaynakça – http://www.daviddarling.info/encyclopedia/A/Al-bategnius.html