Temel Veteriner Genetik Kromozom Yapısı
Kromozomlar, kromatin ve kromonemadan meydana gelmektedir. Hücre bölünmesinin gerçekleşmediği dönemde kromozomda bulunan genetik materyal kromatin olarak isimlendirilir. Kromatinler, çekirdek içine dağılmıştır. Hücre bölünmesinin başlamasıyla kromatinler, yoğunlaşarak kromozomları meydana getirir. Kromozom sayıları ise türe özgüdür. Kromozomlar, çok yoğun ve sıkıştırılmış olan moleküllerden oluşan bir yapıya sahiptir. DNA ve protein içermektedirler (Şekil 7.14).
Kromozomlar, nükleozom adı verilen yapıların üzerinde dizilmiş olan DNA ipliği, histon proteinler ve histon olmayan proteinlerin birlikte organize olan karmaşık bir yapı oluşturmaktadır. Bu selenoid model olarak adlandırılır. Kromatin üzerinde bulunan nükleozomlar, histonlar üzerine sarılmış olan DNA ipliğinden meydana gelmiş nükleoproteinlerdir (Şekil 7.15). Histon proteinlerin H1, H2A, H2B, H3, H4 olmak üzere beş temel çeşidi vardır. Histonlar, küçük molekül ağırlıklarına sahip bazik özellikte proteinlerdir. Histon olmayan proteinler ise asidiktir. Kromozomların morfolojik yapısı incelendiğinde merkezde yer alan ve sentromer adı verilen oluşum hücre bölünmesinde kromozomlara hareket özelliği kazandırmaktadır. Sentromeri bulunmayan kromozomlar varlıklarını devam ettiremeyip yok olurlar. Bunun nedeni hücre bölünmesi sırasında ekvatoryal düzleme yerleşememeleridir. Kromatitler sentromerlerden tutularak hücre kutuplarına çekilirler. Sentromer kromozom üzerinde farklı bölgelerde lokalize olabilir. Bulundukları bölgeye göre de kromozomlara farklı görünümler kazandırırlar. Buna göre kromozomlar farklı şekilde adlandırılmaktadır. Sentromer kromozom düzleminin tam olarak merkezinde yer almışsa bu tip kromozomlara metasentrik kromozomlar adı verilmektedir. Bu tip kromozomlarda kollar eşit uzunluktadır. Sentromer eğer merkez noktası ile herhangi bir kola daha yakın bölümde yerleşmisse submetasentrik, bir kola çok fazla yakınlaşmış şekilde bulunursa ise akrosentrik adını alır. Bu tip kromozomlarda bir yöndeki kollar daha uzun şekilde görünürler. Telosentrik kromozomlar sentromeri kolun tam olarak ucunda yer alan kromozomlardır. Kromozomlarda kısa kol “p”, uzun kol “q” adını alır (Şekil 7.16). Bazı kromozomların yapısında ince bir bağla kardeş kromatitlerin uç kısımlarına bağlanmış olan satellit adı verilen oluşumlar yer almaktadır. Hücre bölünmesinin telofaz safhasında çekirdek oluşumunda görev yaptığı düşünülmektedir. Ayrıca son yıllarda hücre yaşlanmasıyla ilgili etkileri üzerine çalışmalar yürütülmektedir (Şekil 7.17).
Hücrelerde kromozomlar çiftler halinde bulunur ve birbirine eş olan kromozomlara homolog kromozomlar adı verilir. Kromozomların büyüklük ve sayıları türden türe değişiklik göstermektedir. Örnek olarak insan kromozom sayısı 46 iken, köpekte bu sayı 78’dir. Otozomal ve cinsiyet kromozomlarında da bu farklılıklar mevcuttur. Örneğin X kromozomu Y kromozomuna göre daha büyüktür ve morfolojik olarak submetasentrik yapıya daha uygun iken Y kromozomu genelde akrosentriktir.