Türkçede seslerin dizilişi, özellikle eklerin kullanılışı belli bir düzen içerisinde gerçekleşir. Bu da ünlü ve ünsüz uyumlarının doğmasına yol açmıştır. Türkçede iki ünlü uyumu (büyük ve küçük ünlü uyumları), bir de ünsüz uyumu vardır. Türkçede asıl olan büyük ünlü uyumudur. Bilinen ilk metinlerde günümüze kadar bir iki istisna dışında hemen bütün Türk dil ve lehçelerinde büyük ünlü uyumu görülür. Bu uyum, ekler geldiği zaman da değişmez, yani ekler de bu kurala uyar.
el+ler+i+n+de+ki+ler+den > ellerindekilerden
oku-t-tur-u-l-acak-sın > okutturulacaksın.
Küçük ünlü uyumunun tarihi geçmişine baktığımızda, Türkçede büyük ünlü uyumu kadar yaygın olmadığı görülür. Ancak bugün Türkçede eklerin ünlüsü, sözcüğünün son hecesinin ünlüsü dikkate alınarak ve küçük ünlü uyumuna göre getirilir.
el+ler+i+n+de+ki+ler+den > ellerindekilerden; oku-t-tur-u-l-acak-sın > okutturulacaksın.
Bilindiği gibi Türkçede bir de ünsüz uyumu bulunmaktadır. Ünsüzler ötümlü ve ötümsüz diye ikiye ayrılırlar. Bu ünsüzlerin bir kısmı, ünsüz uyumu dediğimiz kural gereği birbiriyle nöbetleşen çiftleri teşkil ederler: c ~ ç, d ~ t, k ~ g. Bu durum, yazımda aşağıdaki uygulamalara yol açar:
• Sözcük ötümsüz ünsüzle bitiyorsa ötümsüz ünsüzle başlayan ek gelir:
Türk+çe > Türkçe, kayık+çık > kayıkçık, saç+tan > saçtan, iş+te > işte; bit-kin > bitkin, at-kı > atkı, kaç-tı > kaçtı, bak-tık+ça > baktıkça, iç+tik+i > içtiği vb.
• Sözcüğün sonu ötümlü ünsüz veya ünlü ile bitiyorsa ekin ötümlü ünsüzle başlayan biçimi getirilir:
yol+cu > yolcu, güzel+ce > güzelce, yavru+cak > yavrucak, yol+da > yolda, yer+den > yerden, yor-gun > yorgun, dal-gıç > dalgıç, del-gi > delgi, sol-du > soldu, al-dık+ça > aldıkça, bekle-dik+i+m > beklediğim, yüz-dük+ü > yüzdüğü vb.
Sözcük Sonunda ç / c, t /d, p / b ve k / g Nöbetleşmesi
Dilimizde sonu /ç/, /t/, /p/ veya /k/ ile biten birtakım sözcükler, ünlüyle başlayan ek aldığında veya ünlüyle başlayan sözcüklerle kullanıldığında, bu seslerin geçici olarak, sırasıyla /c/, /d/, /b/ ve /g/ olduğu görülür. Bu bölümde bu tür ses olayları yazım kuralları bağlamında ele alınacaktır.
Sözcük Sonunda /ç/ > /c/ Nöbetleşmesi
Türkçede hac, sac gibi birkaç sözcük dışında esas olarak sözcük sonunda /c/ sesi bulunmaz. İki veya daha fazla heceli sözcüklerin sonundaki /ç/ sesleri ise, ünlüyle başlayan ekle kullanıldığında /ç/ > /c/ olur: kıvanç+ı+m > kıvancım; avuç+a > avuca; sevinç+i > sevinci, kırlangıç+a > kırlangıca vb.
Sözcük Sonunda /t/ > /d/ Nöbetleşmesi
Türkçede ad, öd, yâd, şad gibi birkaç sözcük dışında esasen sözcük sonunda /d/ sesi bulunmaz. Bunların dışındaki kimi sözcüklerin sonundaki /t/ sesi, üzerine ek getirildiğinde /d/ olur. Bu durum hem tek hem de çok heceli sözcüklerde görülür. Üstelik Türkçe ve alıntı sözcüklerde farklı gerekçelerle benzer durum söz konusudur. Tek heceli sözcüklerde:
kurt+u > kurdu, art+ı+n+a > ardına, dört+üncü > dördüncü, but+u > budu; ancak sırt+ı+n+a > sırtına, at+ı+m > atım, it+e > ite. İki veya daha fazla heceden oluşan sözcüklerde: kanat+ı > kanadı, geçit+e > geçide, tokat+ı+n+ı > tokadını; ancak kanıt+ı > kanıtı, bulut+a > buluta, yanıt+ı > yanıtı vb.
Türkçede Arapça veya Farsçadan giren sözcüklerin sonundaki /d/ sesleri /t/ olarak yazılır ve okunur:
kâğıd > kâğıt, Ahmed > Ahmet, mes’ûd > mesut, umîd > ümit, derd > dert, milâd > milat vd. Ancak bu sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek geldiği zaman tekrar t > d olur: kâğıt+a > kâğıda, ümit+i > ümidi, dert+i > derdi vb. Ancak sözcüklerin aslının nasıl olduğunu her zaman bilemeyebiliriz. Bu durumda yazım kılavuzuna bakılmalıdır.
Sözcük Sonunda /p/ > /b/ Nöbetleşmesi
Sözcük sonunda /p/ > /b/ nöbetleşmesi, tek heceli sözcüklerin bir kısmı için söz konusudur: ip+i > ipi, sap+ı > sapı ancak dip+i >dibi. Aynı durum alıntı sözcüklerde de görülür. Türkiye Türkçesinde sözcük sonunda /b/ sesi bulunmaz. Bundan dolayı alıntı sözcüklerin sonundaki /b/ > /p/ olur: A. ta’kîb > takip, A. kitâb > kitap, A. şurûb > şurup vb. İşte bu gibi sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde tekrar eski haline dönerler: takip+e > takibe, kitap+ı+m > kitabım, şurup+u > şurubu vd.
Sözcük Sonunda /k/ > /ğ/ Nöbetleşmesi
Türkçede iki ve daha fazla heceli isimlerin sonu /k/ ile bittiğinde ve isme ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde /k/ > /ğ/ olur: bilek+i+m > bileğim; ayak+a > ayağa vb.
Hititler İ.Ö. 2 bin yıllarında Halys’in (Kızılırmak’ın) eğmeci (kavsi) içine yerleşmişlerdi. (Halikarnas Balıkçısı, Bütün Eserler I Merhaba Anadolu)
Doğu dillerinden Türkçeye giren sonu ünsüz+/g/ biçimindeki sözcüklerde /g/ > /k/ olur: reng > renk, âheng > ahenk, ceng > cenk. Ancak bunlara da ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde tekrar eski hallerine dönerler: renk+i > rengi, ahenk+e > ahenge vb.