Piyasa Arz Eğrisindeki Kaymalar
Piyasada ilgili malın kendi fiyatı dışındaki faktörlerde meydana gelen değişmeler piyasa arz eğrisinin sağa veya sola kaymasına neden olur. Piyasa arz eğrisinin kaymasına neden olabilecek temel faktörler şunlardır:
a) Girdi Fiyatlarındaki Değişme (Üretim Maliyetlerindeki Değişme)
b) Teknoloji ve Üretkenlik
c) Vergiler ve Sübvansiyonlar
d) Diğer Malların Fiyatları
e) Üreticilerin Beklentileri
f) Piyasadaki Firmaların Sayısı
Şimdi söz konusu bu faktörlerin birinde meydana gelecek olan değişmenin piyasa arz eğrisinde yarattığı sonuçları inceleyelim.
a) Girdi Fiyatlarındaki Değişme (Üretim Maliyetlerindeki Değişme)
Piyasa arz eğrisi, her bir farklı fiyat düzeyinde firmaların arz etmeyi arzu ettikleri miktarları yansıtır. Eğer bir mal veya hizmetin üretimi için gerekli olan girdilerin (doğal kaynaklar, iş gücü, sermaye, girişimcilik vb..) fiyatları artarsa, firmalar aynı miktar üretimi gerçekleştirebilmek için daha fazla maliyete katlanacaklarından dolayı ilgili mal veya hizmet için daha fazla fiyat isteyeceklerdir. Bu nedenle piyasa arz eğrisi bir bütün olarak sola kayacak ve bu da her bir fiyat düzeyi için daha az arz edilen mal veya hizmet anlamına gelmektedir. Benzer şekilde girdi fiyatlarında yaşanacak olan düşüşler, firmaların aynı miktar üretimi gerçekleştirebilmek için daha az maliyete katlanmalarına yol açacağından dolayı ilgili mal veya hizmet için daha düşük fiyata razı olmalarını sağlayacaktır. Bunun neticesinde piyasa arz eğrisi bir bütün olarak sağa kayacak ve bu da her bir fiyat düzeyi için daha fazla arz edilen mal veya hizmet anlamına gelmektedir. Örneğin; elektrik fiyatında meydana gelecek anormal bir artış üretim maliyetlerini yukarı çekeceğinden dolayı, bu durum üretilen X malı miktarı üzerinde azaltıcı bir etkiye neden olacak ve nihayetinde X malı piyasa arz eğrisi sola kayacaktır. Diğer taraftan iş gücü saatlik ücretlerinde meydana gelecek sert bir düşüş üretim maliyetlerini aşağıya çekeceğinden dolayı, bu durum üretilen X malı miktarı üzerinde arttırıcı bir etkiye neden olacak ve nihayetinde X malı piyasa arz eğrisi sağa kayacaktır. Piyasa arz eğrisinde yaşanacak olan bu kayma durumları Grafik 3.8’de gösterilmektedir.
Grafik 3.8’de diğer faktörlerin sabit olduğu varsayımıyla, S1 piyasa arz eğrisi üzerindeki a noktasında malın fiyatı 12 TL iken üreticiler (firmalar) X malından 95 adet satmak istemektedirler. Malın fiyatı 12 TL’de sabit iken üretim maliyetlerinde meydana gelecek olan bir artış arz eğrisini S1’den S3’e kaydırıp malın piyasada arz edilen miktarını 95 adetten 45 adete düşürür. Diğer taraftan, malın fiyatı 12 TL’de sabit iken üretim maliyetlerinde meydana gelecek olan bir azalış piyasa arz eğrisini S1’den S2’e kaydırıp malın piyasada arz edilen miktarını 95 adetten 145 adete çıkarır.
b) Teknoloji ve Üretkenlik
Arz eğrisi elde edilirken teknoloji düzeyinin veri olduğu varsayılarak çizilmektedir. Teknolojide meydana gelecek olan ilerleme sonrasında ortaya çıkan yeni ve daha etkin üretim teknolojileri üreticilerin malın aynı fiyat düzeylerinde aynı miktarlardaki girdi bileşenlerini kullanarak daha fazla çıktı elde etmesine imkân vereceğinden dolayı piyasa arz eğrisi sağa kayacaktır. Diğer bir ifadeyle, teknolojik ilerleme birim çıktı başına maliyetlerin düşmesine neden olarak aynı bütçe ile firmaların daha fazla üretebilmesine imkân vermek suretiyle firmaların üretkenliklerini (etkinliklerini) arttırır ve bu üretkenlik artışı da piyasa arz eğrisini bir bütün olarak sağa kaydırır. Teknolojik gelişmeye dayalı ortaya çıkan üretkenlik artışı aynı miktarlardaki girdi bileşenlerini kullanarak daha fazla mal veya hizmet üretilmesine olanak verecektir.
c) Vergiler ve Sübvansiyonlar
Devletin topladığı bazı vergiler (mesela malın satışı üzerinden alınan vergiler) malın satış fiyatının belirlenmesinde baz alınan maliyetlerin artmasına yol açacağından dolayı üretim maliyetlerini yukarı çeker. Devletin vergi almasından kaynaklı bu üretim maliyet artışı piyasa arz eğrisini bir bütün olarak sola kaydıracaktır. Diğer yandan devletim reel sektör için üretimi destekleme amaçlı uyguladığı sübvansiyonlar malın üretim maliyetlerini düşüreceğinden dolayı piyasa arz eğrisi bir bütün olarak sağa kayacaktır.
d) Diğer Malların Fiyatları
Diğer malların fiyatlarına göre bir malın fiyatında artış meydana geldiğinde, firmaların daha yüksek kârlar elde etmesine imkân verecek olan bu göreceli fiyat artışı firmaların üretim kaynaklarını (üretim girdilerini) fiyatı artan bu mala kaydırmalarına sebebiyet verecektir. Bunun neticesinde fiyatı artan malın üretim miktarı artar ve bu malın piyasa arz eğrisi sağa kayar. Diğer taraftan fiyatı göreceli olarak düşük kalan diğer mallara ait piyasa arz eğrileri de sola kayar. Dolayısıyla diğer malların fiyatları sabit iken, bir malın fiyatı arttıkça üretim kaynaklar doğal olarak diğer mallardan bu mala yönelir. Mesela buğday fiyatları sabit iken, biyo-dizel elde etme amaçlı olarak soya fasulyesi kullanımının artması sonrasında soya fasulyesinin fiyatında meydana gelecek olan artış üreticilerin kaynaklarını buğday üretiminden soya fasulyesi üretimine kaydırmasına yol açar. Üretimdeki bu kayma sonrasında buğdaya ait piyasa arz eğrisi bir bütün olarak sola ve soya fasulyesine ait piyasa arz eğrisi bir bütün olarak sağa kayar.
e) Üreticilerin Beklentileri
Bazı ürünlerin üretiminin gerçekleştirilmesi uzun zaman almaktadır. Bu durum bilhassa tarım ürünleri için geçerliliğini korumaktadır. Çiftçiler soğan, patates, mısır, buğday, soya fasulyesi gibi ürünleri yetiştirmek istediğinde ilgili ürünün hasat zamanında geçerli olan fiyatı (beklenen fiyatı) ürünün ekiminin yapıldığı dönemdeki fiyatından daha önemlidir ve daha belirleyicidir. Çünkü çiftçiler ilgili ürünü ekip-ekmeme kararını ve ne miktarlarda ekeceği kararını verirken ürünün beklenen fiyatına (hasat zamanı fiyatına) göre verir. Örneğin; çiftçiler bu yıl yapılan pirinç ekiminin aşırı fazla olduğunu gördüğünde, hasat zamanı pirinç fiyatlarının düşeceği beklentisiyle depolarındaki pirinç stoklarını piyasaya sürerek pirincin piyasa arz eğrisinin sağa kaymasına yol açarlar.
f) Piyasadaki Firmaların Sayısı
Kısa dönemde, bir mal veya hizmet piyasasında firmaların sayısı sabittir ve firmalar sadece kullandıkları iş gücü miktarını değiştirebilmektedirler. Uzun dönemde ise piyasada yer alan firmaların sayısı değişebilmektedir. Eğer piyasada yer alan firmaların sayısı artarsa ilgili mal veya hizmetin piyasa arz eğrisi sağa kayar iken firmaların sayısı azaldığında piyasa arz eğrisi sola kayacaktır. Örneğin, devletin tekstil ürünlerinden aldığı gümrük vergilerini kaldırması sonrasında yerli firmaların tekstil ürünü arzına bir de yabancı firmaların tekstil ürünü arzı ekleneceğinden tekstil ürünlerine ait piyasa arz eğrileri sağa kayacaktır.