Hiperenflasyon Nedir?
“Dörtnala enflasyon” olarak da adlandırılan hiperenflasyon, paranın değerinin yitirdiği en şiddetli enflasyon biçimi olarak ifade edilir. Bir ülkede enflasyon oranının aylık %50 veya daha fazla yükselişe geçtiği durumlar hiperenflasyon olarak kabul edilir. Ayrıca Hiperenflasyon, enflasyonun yılda yüzde 200 sınırını aştığı anlardaki halidir. Örnek vermek gerekirse 1920 ler Almanya’sında paraların el arabasıyla taşınması, marketten 1 tane ekmek almak için markete el arabasının ağzına kadar para doldurularak gidilmesi bir hiper enflasyondur. Türk parasının da hızlıca değer kaybetmesi hiperenflasyona ortaya çıkarmaktadır.
Hiperenflasyonun en önemli nedeni aşırı parasal genişlemedir. Merkez Bankası bağımsız olmayan devletlerde para politikasını da hükümet yönetir. İşte bu noktada hükümetin maaşların ödenmesi, yatırım ya da bütçe açığının kapatılması için kontrolsüzce para basma kararı alması çok yüksek enflasyona neden olur.
Hiperenflasyonun iki ana nedeni vardır. Bunlar, para arzında artış ve talep-çekme enflasyonunda artıştır. Para arzında artış bir ülkenin hükümeti harcamaları için para basmaya başladığında gerçekleşir. Para arzını artırdıkça fiyatlar normal enflasyonda olduğu gibi yükselir. Talep-çekme enflasyonu ise talepteki bir artış arzı geçip fiyatları yükselttiğinde ortaya çıkar. Bu, büyüyen ekonomi nedeniyle artan tüketici harcamaları, ihracatta ani bir artış veya daha fazla hükümet harcaması nedenlerinden ortaya çıkar. Türk lirasına olan güvenin azalmasıyla insanlar bankalardan varlıklarını çeker, finansal piyasalardaki istikrarın bozulur ve Türk lirasındaki değer kaybının bir hiperenflasyon ihtimaline yol açar.
Analistler acil bir faiz artırımının daha olası bir senaryo olduğunu fakat mevduat çekme limiti gibi bazı sermaye kontrolü araçlarının kullanılmasının da mümkün olduğunu söyledi. Hiperenflasyon ortaya çıktığında insanlar bir sonraki gün aynı ürüne daha fazla para vermemek için stok yapmaya yönelir. Stokçuluk sonucunda ürünler hızlı şekilde tükenme yoluna gider. Stoklama uzun süre dayanabilecek ürünlerle başlar. Aşırı enflasyon devam ederse insanlar ekmek ve süt gibi çabuk bozulan ürünleri stoklamaya başlayabilir.
Hiperenflasyon durumlarında görülen bazı özel durumlar vardır. Örneğin hiperenflasyon dönemlerinde kredi talebi olağanüstü şekilde artar. Bunun da en temel nedeni kredi taksitlerini ödemenin zorluğunun dönemler içerisinde enflasyon oranına bağlı olarak gitgide azalacak olmasıdır. Bunun yanı sıra hiperenflasyon durumlarında elde para tutmanın fırsat maliyeti çok pahalıdır. Bu durumda ülkedeki finansal okuryazarlık oranına bağlı olarak kişiler yerli parayı ya yüksek faizde değerlendirme ya da bir an evvel ellerinden çıkarma eğilimi gösterirler. İkinci durumun yoğun olduğu ülkelerde yüksek enflasyon düzeyine rağmen ekonomide suni bir canlılık görünebilir.
Hiperenflasyonun çözümleri: Düşünülenin aksine kısa vadede %400’lük enflasyonu düşürmek %40’lık enflasyonu düşürmekten daha kolaydır. Çünkü böyle durumlarda daha önce siyasi maliyet yüzünden alınamamış tedbirler daha kolay alınabilmektedir. Üstelik %400’lük bir enflasyonu %200’e indirmenin siyasi kazancı, %40’lık enflasyonu %20’ye indirmekten daha fazla olabilir. İkincil olarak, çoğu zaman hiperenflasyona neden olan aşırı parasal genişlemeyi kontrol altına almak bile enflasyonu daha makul düzeylere indirmek için yeterli olabilmektedir. Uzun vadeli çözümler için bütçe disiplinini sağlayacak reformların yapılması ön koşuldur. Bunun için de kararlı bir finansal istikrar programı uygulanmalıdır. Bu program dahilinde kurumsal açıdan yapılanma, vergilendirilmeyen tabanı vergilendirmeye çalışma, vergi idaresinin iyileştirilmesi ve harcama önceliklerinin kesin olarak belirlendiği bir mali reform önşarttır.[