Ebul Vefa el-Büzcani (d. 940 – ö. 998) tam ismi Ebu el-Vefa Muhammed bin Muhammed bin Yahya bin İsmail bin el-Abbas elBüzcani olan Fars matematikçi ve astronom. 940 yılında İran’da bulunan Büzcan kasabasında doğmuştur. Bu yüzden Ebul Vefa Büzcani diye meşhur olmuştur. İlim tahsiline amcası Ebu Amr Mugazili ve Ebu Yahya bin Kimib’in yanında başlayan Ebul Vefa 959 yılında Bağdat’a gitti. Ölümüne kadar da burada ilimle meşgul oldu. İlim sahasında,matematik ilmini tahsil etti ve özellikle trigonometri üzerinde çalışmalar yaptı ve bu alanlarda çok fazla bir süre muhafaza edilemeyen kitaplar yazdı. Batlamyus’un ve Diophantos’un eserlerini inceleyip açıklamış, astronomi sahasında ise Ay’ın hareketleri üzerine çalışmalar yapmıştır. Matematik ve astronomideki hizmetleriyle ilim tarihinde önemli bir yer tutmuştur. Astronomi Ebul Vefa, yıldızların eğimlerinin kesin ve doğru bir şekilde ölçülebilmesi için bir duvar oktantı geliştirdi. Bundan başka trigonometri çizelgelerinde hesaplamalar yapmak için gelişmiş metotlar üretti ve küresel trigonometrideki bazı problemlerin çözümü için yeni yöntemler keşfetti. Astronomik gözlemler için sinüs(ceyb) ve tanjant(zıl) değerlerini gösteren çizelgeleri on beşer dakikalık açı aralıklarıyla hesapladı. Ünlü matematikçi El-Mervezi’nin de buna benzer çizelgeleri olduğu bilinse de, O’nun çizelgeleri tanjant ve kotanjantı yayın fonksiyonu olarak vermediği gibi, Ebul Vefa’nın çizelgeleri kadar sağlıklı değildir. Matematik Ebul Vefa, matematik sahasında, özellikle trigonometri üzerinde çalışmalar yapmıştır. Trigonometrinin altı esas oranı arasındaki trigonometrik münasebetleri ilk defa ortaya koymuştur. Bu oranlar,günümüzde aynen kullanılmaktadır.
Ebul Vefa’nın matematik tarihinde ortaya koyduğu ilk trigonometrik özdeşliklerden bazıları şunlardır:
sin(a + b) = sin(a)cos(b) + cos(a)sin(b) cos(2a) = 1 − 2sin 2(a) sin(2a) = 2sin(a)cos(a)
Ayrıca küresel trigonometride sinüs teoremini açıklamıştır:
Ebul Vefa, Habeş el-Hasib ve el-Mervezi gibi önemli matematikçileri izleyerek tanjant ve sekant fonksiyonlarını tanımladı. Sekant kaşifi olarak genellikle Kopernik bilinirse de, ünlü bilim tarihçilerinden Monte Candon ve Carra de Vaux’un araştırmaları sonucu bu buluşun Ebul Vefa’ya ait olduğu tespit edilmiştir. Trigonometrinin yanında cebir ilmi üzerinde derinlemesine çalışmalarda bulunan Ebul Vefa, o zamana dek bilinmeyen dördüncü dereceden denklemlerin çözümünü gerçekleştirdi. Örneğin:
X4 + pX3 = r
denklemini çözerken
y3 + axy + b = 0 ve X2 − Y = 0
koniklerinin kesişmesinden istifade etti.
Eski Yunanlıların ve Hintlilerin çözemediği birçok problemi geometrik yollarla çözmeyi başardı. Eserleri Kitab ül Kamil: Trigonometri ve astronomiden bahseden meşhur eseridir. Birinci bölümde, yıldızların hareketinden önce bilinmesi gereken meseleler, ikinci kısımda yıldızların hareketlerinin incelenmesi, üçüncü kısımda yıldızların hareketlerine arız olan şeyler anlatılmaktadır. Eserin yazma bir nüshası Paris National Kütüphanesi’nde 1138 numarada kayıtlıdır. Eser, Sedilot tarafından tercüme edilerek basılmıştır. Kitabun fi Amel-il, Mistarati velPergarvel-Gunye Kitabab ma Yahtacu-İleyh-İl-Küttab vel Ummal min İlm-il-Hisab Kitabün Fahirün bil Hisab Kitabün fil İlmi Hisab-il-Müsellat Kitabün fil-Felek Kitabün Zic-iş-Şamil Kitabun fil-Hendese Kitabül Medhal ila-Aritmetik Tefsiri Harezmi fi Cebri vel-Mukabele Önemi Ay üzerindeki bir kratere O’na ithafen Abul Wafa adı verilmiştir. Ünlü bilim tarihçisi Plorian Cajori History of Mathematics adlı eserinde onun hakkında şöyle demiştir: “Ebul Vefa şüphesiz ki Harezmi’nin matematik ve geometrideki buluşlarını önemli ölçüde geliştirdi. Özellikle de geometri ile cebir arasındaki münasebetler üzerinde durdu. Böylece, bazı cebirsel denklemleri geometri yoluyla çözmeyi başardı ve diferansiyel hesap ve analitik geometrinin temelini kurdu. Bilindiği gibi, diferansiyel hesap insan zekasının bulduğu mühim ve çok faydalı bir mevzu olup, ilim ve teknolojik muasır gelişmelerin temel kaynağını teşkil etmektedir. Ayrıca Battani’nin trigonometriyle ilgili eserlerini inceleyerek girift ve anlaşılmayan yönlerini açıklığa kavuşturdu” demektedir.
Kaynakça – http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2. php?sid=2053 – Jacques Sesiano, “Islamic mathematics”, p. 157, in Selin, Helaine; D’Ambrosio, Ubiratan (2000), Mathematics Across Cultures: The History of Non-western Mathematics, Springer, ISBN 1-4020-0260-2 – Yeni Rehber Ansiklopedisi; C:6,S:148-149