Sindirim sistemi, hayvanlarda hastalıkların en sık görüldüğü ve ilaç kullanımını en fazla gerektiren kısımdır. Sindirim sistemini etkileyen ilaçlar çok sayıda alt gruba ayrılırlar ve buna göre incelenirler.
İştahı Açanlar
Hayvanlarda, insanlardan farklı olarak çoğunlukla iştah artırıcılar kullanılır. İştah merkezi hipotalamusta bulunur. İştahın kontrolünde bazı kimyasal aracıların (nöromediatörler) rolü vardır. Uyarıcı mediatörler, norepinefrin (α2-adrenerjik reseptör aracılı) ve dopamin (muhtemelen D1-reseptör aracılı) iken, serotonin (5HT) inhibitördür. Gamma-amino butirik asit (GABA) de iştahı uyarır; ancak, etkisi tartışmalıdır. Opiyat, pankreatik polipeptidler gibi kimyasal aracıların salıverilmesini kontrol ederek iştahı etkileyen birkaç nöropeptid de vardır. Kalsitonin, kolesitokinin, kortikotropin salıverici faktör gibi diğer nöropeptidler iştahı baskılar.
İlaç örnekleri: Hidrazin, metoklopramid, megestrol, siproheptadin, glukokortikoidler, B grubu vitaminler, diazepam ve okzazepam başlıca maddelerdir. Hidrazin, metoklopramid ve megestrol daha çok insanlarda (kanserli hastalar) tercih edilirken, diğerleri hayvanlarda ve özellikle kedilerde kullanılır.
Etkileri: Hidrazin glukoneogenezisi baskılayarak, metoklopramid midenin boşalmasını teşvik ederek, siproheptadin antiserotonin etkiyle, diazepam ve okzazepam GABA’yı uyararak, glukokortikoidler ve B vitaminleri ise spesifik olmayan mekanizmalarla hayvanlarda iştahı kontrol ederler.
Kullanılmaları: Kanserli, yaşlı veya çeşitli sebeplerle beslenme bozukluğu olan hastalarda iştahı açmak için kullanılırlar. Benzodiazepinlerden diazepam ve diazepamın bir metaboliti olan okzazepam, kedilerde iştahı uyarmak için başarılı şekilde kullanılmıştır.
İştahı Kapatanlar (Antiobesite İlaçları)
Obesite vücutta yağın fazla birikmesi ve depolanmasıdır. Köpeklerde kilodaki %20-40 fazlalık obesiteyi düşündürür.
İlaç örnekleri: Dirlotapid.
Etkileri: Bu ilaç seçici mikrozomal trigliserid transfer protein (MTP) inhibitörüdür. Lipoproteinlerin dolaşım kanına (lenfatik sistem aracılığıyla) salıverilmesini önler. Bu şekilde iştahı (%90 etki) ve yağların emilimini azaltarak (%10 etki) kilo kaybına sebep olur. Etkisini bağırsakta yerel olarak gösterir.
Kullanılmaları: Dirlotapid, kas-iskelet hastalıklı, hipertansiyonlu, osteoartritli, kardiopulmoner sorunlu köpeklerde kilo kaybı için kullanılır.
Kusturucular (Emetikler)
Kusma, tüm hayvan türlerinde tam gelişmemiş olan bir refleks olayıdır. Karnivorlar, primatlar, domuz, belli kuş türleri ve sürüngenler kusma yeteneğine sahiptir. Atlar, gevişenler (ruminantlar), kemirgenler (rodentler), kobay ve tavşanlar (mide duvarları yeterince güçlü değildir, emetiğin etkisini tolere edemezler) etkili şekilde kusamaz. Kusabilen hayvanlarda kusmanın çeşitli sebepleri vardır. Başlıcaları, kafa darbeleri, hareket hastalığı, iç kulaktan veya iç organlardan gelen uyarılar, kanla taşınan çeşitli kimyasal maddeler, beyinde 3’üncü ventrikülde bulunan CTZ’nin uyarılmasıdır. İlaç örnekleri: Kusturucular çevresel (refleks etkili) ve merkezi etkili olarak sınıflandırılırlar. Ilık su, hidrojen peroksit, tuz çözeltisi, hardal, çinko sülfat, bakır sülfat, kristal çamaşır sodası (sodyum karbonat) refleks etkili; apomorfin ve ksilazin ise merkezi etkili kusturuculardır.
Etkileri: Refleks etkili kusturucular yutak, yemek borusu, mide veya ince bağırsağın ön kısmını uyararak; merkezi etkili olanlar ise CTZ’yi uyararak etkili olurlar. İpekanın kusturucu etkisi, kardiatoksik etkiye de neden olan emetin ve safalin adlı alkaloidlerle ilgilidir.
Kullanılmaları: Kusabilen hayvanlarda ağızdan alınan zehirli maddelerin, (zehirin alımından kısa süre sonra) veya bozuk gıda gibi içeriğin emilmeden atılması için kullanılır. Hidrojen peroksit köpekler için toksik olarak vurgulanmakla birlikte, köpek ve kedilerde kullanılır. Ağızdan uygulandığında kedi ve köpeklerde hızlı kusmaya yol açar. Ancak bu maddenin ölüme yol açabilecek şekilde aspirasyonu söz konusu olabilir. İkiden daha fazla tekrarları sakıncalıdır. İpeka şurubu, hidrojen peroksitte olduğu gibi köpekler için toksik olmakla birlikte, köpek ve kedilerde kusmayı sağlamak için kullanılabilir. Zehirlenmelerde aktif kömürle birlikte ipeka şurubu kullanılmaz. Çünkü, kömür ilacın etkisini azaltır. Toksik etkili olduğundan veteriner hekim tarafından önerilmedikçe kullanılmaz. Çinko sülfat ve bakır sülfatında ikinci tekrarları önerilmez. Aslında bir ağrı kesici, yatıştırıcı olan ksilazin köpek ve kedilerde enjeksiyonla kusturucu olarak kullanılabilir. Morfinin sentetik türevi olan apomorfinin kedilerde kullanımı tartışmalıdır ve ksilazin ya da ipeka şurubuna göre daha az etkili ve daha az güvenli olduğundan bu türlerde kullanımı pek tercih edilmez
Kusmayı Önleyenler (Antiemetikler)
Merkezi etkili antiemetikler (vestibular veya labirentle ilgili hareket-seyahat hastalığında ve labirent dışı-CTZ uyarılmasına bağlı bulantıda kullanılanlar) ve çevresel etkili antiemetikler olarak sınıflandırılırlar.
İlaç örnekleri: Merkezi etkili olanlar siklizin, meklizin, difenhidramin, hyosin (skopolamin), disiklomin, isopropamid, fenotiyazinlerden asepromazin, klorpromazin, butirofenon türevlerinden haloperidol ve droperidol, para-aminobenzoik asit türevi metoklopramid, trimetobenzamid, serotonin antagonistlerinden ondansetron ve siproheptadin; çevresel etkili olan antiasitler, kaolin, pektin ve bizmut tuzları ile FDA tarafından 2007’de köpekler için uygun bulunan ilk antiemetik olan maropitanttır.
Etkileri: Siklizin, meklizin, difenhidramin antihistaminik veya sedatif; merkezi etkili olanlar farklı mekanizmalarla CTZ’yi baskılayarak; çevresel etkililer ise mide-bağırsak sistemini koruyarak veya mide asit salgısını kontrol ederek kusmayı keserler.
Kullanılmaları: Siklizin, meklizin, difenhidramin, hyosin, disiklomin, isopropamid seyahat hastalığında; asepromazin, klorpromazin, haloperidol, droperidol, metoklopramid labirent dışı kusmalarda; trimetobenzamid, ondansetron radyasyon, kemoterapötik ilaçlar, infeksiyonlar, anestezi ve üremiye bağlı kusmalarda; antiasitler, kaolin, pektin ve bizmut tuzları sindirim sistemi mukozalarındaki uyarıya bağlı bulantılarda kullanılırlar. Veteriner hekimlikte öncelikle vahşi hayvanların yatıştırılması amacıyla kullanılan asepromazin, hareket hastalığına bağlı kusmaları kontrol etmek için de kedi ve köpeklerde ağızdan ya da enjeksiyonla kullanılır. Metoklopramid fenotiyazin grubu bileşiklerden 20 kez daha güçlüdür. Ancak, köpek ve kedilerdeki seyahat hastalığına bağlı kusmaları kesmede çok az etkisi vardır. Ondansetron köpek ve kedilerde sisplatin, radyasyon tedavisi ve diğer kemoterapotik maddeler tarafından oluşturulan kusmayı kontrol etmek için kullanılabilir. Fakat, veteriner hekimlikte kullanımları sık değildir. Özellikle kedilerde bazı istenmeyen etkilerinden dolayı tercih edilmemelidir. Bazı köpek ırkları da ilaca hassasiyet gösterir. Maropitant, sitrat formu şeklinde köpeklerde seyahatten önce kusmayı kontrol etmek amacıyla kullanılır.
Mide Hareketlerini Değiştiren İlaçlar (Prokinetikler)
Prokinetikler mide-bağırsak içeriğinin geçişini değiştirir.
İlaç örnekleri: Betanekol, metoklopramid, domperidon, cisaprid.
Etkileri: Betanekol parasempatomimetik, metoklopramid parasempatomimetik ve antidopaminerjik, domperidon antidopaminerjik, cisaprid doğrudan kolinerjik sinirleri Aspirasyon: Bir maddenin soluk borusuna kaçması uyararak asetilkolin salıverilmesiyle mide içeriğinin geçişini hızlandırır ve böylece boşalma süresini kısaltırlar.
Kullanılmaları: Bu ilaçlar, küçük hayvanlarda ösefagal reflü, birincil mide tembellikleri, kedilerde kronik ya da kronik olmayan kabızlık tedavisinde kullanılır. Cisabrid, küçük hayvanlarda ösefagal reflüde, primer gastrik stazis olgularında kullanılır. Kedilerde özellikle kabızlık ve megakolon (kronik konstipasyon) tedavisinde kullanılır. Atlarda da kullanım alanı bulur.