Türklerin Ana Yurttan Göçleri
Sosyal bir olay olan göç, bir topluluğun farklı nedenlerle kendi yurdunu terk ederek başka bir yere gitmesi veya yer değiştirmesidir. Topluluklar önemli bir neden olmadan topraklarını bırakıp sonunu bilmediği bir maceraya kalkışmaz çünkü yöneldikleri topraklar tamamen boş ve sahipsiz değildir. Bu yüzden göç eden topluluklar gittikleri yerlerdeki kavim veya topluluklara karşı hâkimiyet mücadelesi vermek zorundadır. Bunun sonucunda da göç eden topluluğun, göç ettiği coğrafyadaki halkı ya hâkimiyeti altına alması ya da onu başka bir yere sürmesi gerekir. Tarih boyunca Türkler de değişik sebeplerle farklı bölgelere göç etmiştir. Bu göçler içerisinde Orta Asya Türk Göçleri, gerek sonuçları itibarıyla geniş sahalardaki farklı medeniyetleri etkilemesi gerekse etkisinin yüzyıllar boyu sürmesi nedeniyle ayrı bir öneme sahiptir.
Türk toplulukları, çeşitli nedenlerle yaşadıkları bölgeleri kitleler hâlinde terk ederek çok uzun mesafeler kat etmek suretiyle başka alanlara göç etmiştir. Göçlerin siyasi ve ekonomik olmak üzere iki temel sebebi vardır: Ekonomik sebepler, nüfusun artması nedeniyle otlakların yetersiz kalması, kuraklık veya ağır kış şartları yüzünden kıtlık yaşanmasıdır. Siyasi sebepler ise Türk boyları arasındaki mücadeleler ile Çin ve Moğol baskısıyla boyların yerlerini terk edip başka bölgelere gitmeleridir. Yeni ülkeler elde etme arzusu ve bunun doğal sonucu olarak yeni vatanlar kurma fikri de Türk göçlerinin sebepleri arasında sayılabilir. Dolayısıyla Türk toplulukları, sosyal yapısı gereği taşıdığı toplumsal dayanışma ve dinamizm sayesinde zaman zaman Orta Asya’daki yurtlarını terk etmiştir. Herhangi bir baskı ve savaş durumunda toprağa yerleşik köylü, yaşayabilmek için baş eğmek zorunda kaldığı hâlde, bozkırlı Türk geçim kaynağı olan hayvanlarını sürerek daha özgür yaşayacağı coğrafyalara göç etmeyi tercih etmiştir. Bağımsızlığına düşkün olan Türkler böylelikle başka coğrafyalara göç etmişler ve yayılmışlardır (Harita 1.7.)
Hunlar I. yüzyıl sonları ve II. yüzyıl ortalarında Orhun bölgesinden Güney Kazakistan bozkırlarına ve Türkistan’a göç ederken Ak Hunlar 350’lerde Afganistan ve Kuzey Hindistan’a gitmişlerdir. Kavimler Göçü’ne sebep olan Batı Hunları 375 ve sonraki yıllarda Güney Kazakistan ve Türkistan’dan Avrupa’ya göç etmişlerdir. Ogurlar 461-465 yıllarında Güneybatı Sibirya’dan Güney Rusya’ya giderken Sabarlar V. yüzyıl ikinci yarısında Aral Gölü’nün kuzeyinden Kafkasya bölgesine göç etmişlerdir. Avarlar VI. yüzyıl ortalarında Batı Türkistan’dan Orta Avrupa’ya göç ederken bir diğer Türk boyu Bulgarlar 668’den sonraki yıllarda Karadeniz kuzeyinden Balkanlar’a ve Volga Nehri kıyılarına yerleşmişlerdir. Yine Türk boylarından olan Peçenek, Kuman (Kıpçak) ve Uzlar IX-XI. yüzyıl’da Hazar Denizi’nin kuzeyinden Doğu Avrupa ve Balkanlar’a, Oğuzlar ise X. ve XI. yüzyıl’da Orhun Bölgesi’nden Seyhun Nehri kenarlarına ve Maveraünnehir üzerinden İran’a ve Anadolu’ya göç etmişlerdir.